Сумын дарга сул ард биш Montag, 18. Februar 2008

С.БАТБААТАР (2005.10.07)
Мартагдсан хөдөө: СУМ Өнөөдөр сонины хэлэлцvvлэг

Монгол Улс 21 аймаг, 340�орчим сум, 1600 гаруй баг,�хороотой. Хуулиар бид�ганцхан Улаанбаатараа хот хэмээгээд бусдыг нь аймаг, сум гээд тунхаглачихсан болохоор Улаанбаатарын хилээс гадагших нь хөдөө хэмээн ойлгож болох талтай. Дархан, Эрдэнэт хэмээх хоёр гайгvй ч хоттой байсныг Дархан-Уул, Орхон аймаг гээд нэрлэчихсэн нь маргаашийг нь зөгнөсөн хэрэг байжээ гэж одоо ойлгогдож байна.

Энэ хоёр суурингаас хот газрын шинж тэмдэг аажим аажмаар уусан алга болсоор байгаа.
Юутай ч аймгийн төвvvд арай ч судгийн нэг сульдсан сумтайгаа адил болчихоогvй байгаа тул �Мартагдсан хөдөө�-дөө бид сумыг сонгож авав.


Сум гэж юу вэ? Хуулийн болон албаны хэллэгээр нэрлэвэл ��хуулиар тусгайлан олгосон чиг vvрэг, өөрийн удирдлага бvхий засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр, эдийн засаг, нийгмийн цогцолбор. Хэтрvvлэггvйгээр өнөөгийн байдал төрхийг нь дvрсэлбэл жалга судгаар нэг ихэрлэсэн, тvvнийхээ хэрээр чадвар чансаа нь доройтсон, тэгсэн хэрнээ vйлдвэрлэлийн бааз суурь, хvн амын тоо, хэрэгцээ шаардлагаараа �цус ойртсон� бөглvv дайдын орон газар.

Тэнд сургууль, эмнэлэг, төрийн захиргааны байгууллага гээд тоотой хэдхэн газар цогшиж буй галын дөл аятай арай ч унтарчихалгvй сvvмэлзэнхэн байгаа. Монголын төр, засгийг тэнд төлөөлдөг хамгийн том хvн нь Сумын Засаг дарга. Энэ хvмvvс тэнд юу хийж, ямрыг амжуулж суудгийг энэ удаагийн нийтлэлээрээ сөхөхийг хичээв.

Хөдөөгийнхний �Засаг� хэмээн нэрлэдэг ийм албан тушаалтан сум болгонд бий.� Дөрвөн жилд нэг удаа сонгогдож, томилогдоно.

Тэд тухайн нутаг дэвсгэрийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн хэтийн болон жилийн чиглэл, төсвийн төслийг хэлэлцvvлэн батлуулж, хэрэгжvvлэх ажлыг удирдан зохион байгуулах, санхvv, мөнгө, зээл, албан татварын бодлогын хэрэгжилтийг хангах арга хэмжээ авах, нутаг дэвсгэртээ vйлдвэрлэл, vйлчилгээ явуулах, мал сvргийн удмын санг хамгаалах, мал эмнэлэг, ариун цэврийн хяналтыг зохион байгуулах, тээвэр, холбоо, бvх� төрлийн vйлчилгээг сайжруулж, хvн амд ойртуулах, хvн амыг ус, цахилгаан, дулааны эрчим хvчээр хангах бодлого боловсруулж, зохих байгууллагатай хамтран шийдвэрлэх, нутаг дэвсгэрийн хvн амд ерөнхий боловсрол олгох, мэргэжил эзэмшvvлэх, тэдний эрvvл мэндийг хамгаалах, соёл урлаг, шинжлэх ухаан, технологийг хөгжvvлэх, тvvх соёлын дурсгалт зvйлийг хамгаалах арга хэмжээ авах гэх мэтээр бараг бичиж, хэлж барагдамгvй олон� (27) эрхийг хэрэгжvvлж, vvрэг хvлээдэг. Гэвч сумандаа хамгийн том энэ хvмvvс хуулиар олгосон эрх vvргээсээ арай өөрийг хийж хэрэгжvvлээд байх шиг.

Тэдний эрхэлдэг ажил, дvр төрх, байр байдлыг нь хамгийн товчоор тодорхойлъё гэвэл эхлээд �ой тэмдэглэдэг хvмvvс� гээд нэрлэчихвэл болмоор санагдлаа. Сумын, сум дахь аль нэг байгууллагын ойг тэмдэглэх ажил Засаг даргын vндсэн vvрэгт, гол ажил мэтээр ойлгогддог болсон нь нууц биш. �Сумын� жилийн ойг зохион байгуулна� гэсэн амлалт vvргийг Мөрийн хөтөлбөртөө заавал оруулна. Ийм юм хийдэггvй даргыг Засаг дарга гэж vздэггvй жишиг бараг тогтоод байгаа.

Гол зорилгоо хэрэгжvvлэхийн тулд хөөрхий �Засаг�-ууд торгон дээлээ өмсөж, аралтай суран бvсээ бvсэлж, дэлбэгэр хvрээтэй бvрх малгайгаа духдуулж аваад мөнгө хөрөнгө цуглуулах аянд мордоно. Улаанбаатар, бусад газарт сууж буй ус нутгаасаа гаралтай иргэдийг хураан бөөгнөрvvлж, талхны тав арваас нь хумсалж, арай гайгvй бэл бэнчинтэй хэсгийг нь элдэв нэртэй ивээн тэтгэгч хэмээх жагсаалтад бичиж аваад, шахаж шавдуулж гарна.

Эцэст нь мөнөөх найр наадмаа сая нэг юм хийсэн болж, ганц нэг 69, хэдэн хивс, зурагт, сайндаа л хагас дутуу компьютер, эсвэл хөшөө суваргахан босгуулж авснаар ойгоо сайхан хийсэн нэр зvvж, нэг хэсэгтээ санаа амарна. Сум болгон өөрийн хувилгаан лам, хийд дацан, суваргатай болсон нь манай �Засаг�-уудын гавьяа. Хэрвээ суварга, хийд босгосноор хөдөө хөгждөг бол сумд маань өдийд суга хувирсан байх учиртай. Харамсалтай нь эсрэгээр суварга нь зэвэрч, сум нь гандсаар байх бөлгөө.

Сумын Засаг дарга хот, аймгаас�очиж буй УИХ-ын гишvvн,�дарга, сайд нарыг угтан тосож�авдаг, сумандаа байх хугацаанд нь�vйлчилдэг нэг сvрхий ажилтай. Сумыг зорих дарга ч мундахгvй.

Өөрийнхөө томыг харуулах ганц боломж нь болохоор манай гишvvд, дарга нар хөдөө явахдаа дуртай байдаг. Бvхнийг мэдэгч, шийдэгчийн дvрд хувилдаг тэдэнд бэрхшээл зовлонгоо танилцуулна, болж өгвөл жаахан мөнгө төгрөг, хийж бvтээх юм амлуулж авна. Дараа нь даргын амласныг олж авах гэж дөрвөн жил, болохгvй бол дахин сонгогдож байгаад хөөцөлдөнө. Амласныг нь аваад vлдсэн �Засаг�-таа сумын иргэд ам сайтай байх нь элбэг. Яагаад гэвэл амлагчид ихэнхдээ хулхидагчид байдаг билээ.

Засаг дарга нар бас сvрхий улстөржинө. Сонгуулийн vеэр өөрийн намаас нэр дэвшигчдэд хөл алдан vйлчилнэ. Бусад намаас нэр дэвшсэн �этгээд� vзэгдвэл сум дизельгvй, соёлын төв хаалгагvй, унаа тэрэг нь шатахуунгvй, аягvй бол Засаг дарга өөрөө �хэвтрийн өвчтөн� болж хувирна. Ингэж өөрийгөө жинхэнэ ёсоор харуулж, хичээн зvтгэсний хvчинд нам нь ялаадахвал �Засаг�-ийн суудалд дахин хадагдана.

Эрх дархаа бэхжvvлж авахын тулд сумандаа байх төрийн албаны тоотой хэдхэн суудалд авгайгаасаа эхлээд садан сvлбээнийхнээ, өөрт нь талтай хvмvvсээ авна. �Хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийж� байгаад 69-өө дөрвөн жилд нэг удаа солино.

Хөөрхий муу сумыг нь өөдөлж дэвжээсэй гэж өгсөн тусламж, дэмжлэгийг хуваарилах ажил тvvний нэр төрийн эрхэм vvрэг тул тvvнээ бусдыг хашраах, сөгдvvлэх арга хэрэгсэл болгоно. Хаялгаар нь хувиа подхийлгээд авчих жишээтэй.

Уг нь сумын дарга нар мал маллах, төл бойжуулах, хадлан тариа тариалах, хураан авах, vйлдвэрлэл vйлчилгээгээ өргөтгөхөд гол анхаарлаа хандуулдаг байж. Одоо мал нь малчдад, газар нь иргэдэд очсон. Хэдэн төл, хэчнээн шуудай ургац авахаа малчид, тариаланчид өөрсдөө шийддэг цаг. Тэгэхээр хэдэн хоньтой болж, хэдэн хурга бойжуулав, мал өсөв vv, хорогдов уу гэсэн юм ярьж, хэсээд яваад байх шаардлага vндсэндээ байхгvй. Жилийн эцэст хэдэн малтай болсон, ямархан хэмжээний тариа ногоо ургуулснаа цаасан дээр бичиж, дээш нь тайлагнах болохоор арга буюу нэг сөхөж харна.�

Аз болж мал өссөн байвал гавьяа, сайшаал хvртэх дөрөө, гишгvvр боллоо гэж олзуурхана. Уг нь хэдэн хонь хээл авч, хэд нь хургалж, ямархуу хувиар төл бойжсонд �Засаг�-ийн хувь нэмэр байхгvй билээ.

Харин мал хорогдсон бараан vзvvлэлт гараад ирвэл баруун хойноос салхилсан шуурга, өвлийн тэнгэрээс унадаг цас мэт рvv бурууг чихчихэд буруудаад байхгvй. Мөнөөхөн ган, зудын гамшгийг арилгах нэрийн дор төсөл хэмээгчийг зохиож, Улаанбаатарыг зорих аян шалтаг эндээс бас гараад ирнэ. Нааш харах амьтан хvн олдож, төсөл хэрэгжих болчихвол �Морьтын хишиг явганд� гэгчээр башийж, ган зуд нvvрлvvлсэн нутгийнхаа савдганд мөргөж, тахиж тайж ч магадгvй.

�Манайх жижиг дунд vйлдвэрлэлийг хөгжvvлэх талаар нэлээд зvйл сэдэж, хэрэгжvvлж байна� хэмээн очсон хvн болгонд тайлагнах авч vнэндээ сумын эдийн засагт нөлөөлөх хэмжээнд очсон нь нэгээхэн ч vгvй. Тэртэй тэргvй уруудаж доройтож байгаа амьдралаа өөд нь татахын төлөө талх, боовхон жигнэж, малынхаа нуруунаас авсан ноос vсээр ганц хоёр эсгий хийсэн, цагаан идээгээ хурааж хуримтлуулсан иргэдийн ажлыг өөрөө зохион байгуулж, дэмжиж урамшуулсан мэтээр дээр доргvй, ил цагаан ярих нь �Засаг ноён�.

Хөдөөг мартагнуулахад ихээн �тус нэмэр болж буй� Засаг дарга нарын нийтлэг төрх нэг иймэрхvv. Гэхдээ өвдөж зовсныг нь унаагаараа аймагт хvргэж өгөх, сургууль нь галлах тvлээгvй болоход ой руу хөрөө vvрэн алхах, гачигдал зовлонтойд нь бараг л өврөө ухаж байж хэдэн төгрөг олж өгөх, эмнэлэг эмчгvй, сургууль багшгvй болоход эрэлд хатах гэх мэтийн ёстой л �чавганц�-ын ажлыг хийж, иргэдийнхээ өмнөөс гуйлга гуйж, гутлаа тайлаад өгөх нь холгvй явдаг хvмvvс бол Засаг дарга нар мөн.

Уг нь тэд иймийг хийх ёсгvй юм. Хийлээ ч гэсэн хэмжээ дамжаа бий учраас өөртөө лай хурааж явах учиргvй.

Тэд хийж бvтээх гэсэн иргэдийнхээ санал санаачилгыг өрнvvлж, тvvнд нь тусалж, хvч хэрэгслийг нь зангидаж, боломжтой vйлдвэрлэл vйлчилгээг өөрийн санаачилгаар бий болгож, тvvндээ иргэдээ хамруулах, тусламж хандивыг нэг удаа бvхэнд амсуулах төдийгөөр биш, нэлээд хэдэн жилийн дараа vр ашиг нь гарах зvйлд зарцуулах, засаг төрийн бодлогыг ард тvмэнд сурталчилж, хэрэгжилтийг нь хангах зэргээр засгийг төлөөлж, төр-ардын зардас болох учиртай юм.

Тэрнээс даргынхаа ч, цэргийнхээ ч ар, өвөрт нь гvйж явдаг, албан тушаал, ширээ, сандалтай зууралдсан, өөрийгөө өөд татах хvсэлдээ бvдэрсэн �сул ард� байж болохгvй билээ.