Уламжлалт юм болгон өгөөжтэй биш Montag, 18. Februar 2008

Сум аймаг цөөрч сул Монгол хөгжинө "Өнөөдөр"-ийн хэлэлцүүлэг
Р.ЖАРГАЛАНТ (2005.09.23)

Монгол Улс одоо 21 аймаг, нийслэл, 331 сум, есөн дvvрэг, 1671 багтай байгаа. Энэ бол манай тvvхэн дэх Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хамгийн тархай бутархай тогтолцоо байх. “Халх дөрвөн аймаг, шавь таван хошуу” гэсэн хэллэг байдаг. Үvнээс vзэхэд тун цөөн аймаг хошуутай байжээ.
Ихэнх аймаг сумд 70, 80 жилийн ойгоо тэмдэглээд байгаагаас vзвэл одоогийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь 1930-аад оноос эхтэй бололтой юм.

Тэр vед ингэж “жижиглэх” шаардлага байсан гэж vздэг юм билээ. Тухайлбал феодалын аж ахуй, шашин сvм хийдийг устгах, төрийн зvгээс олон тvмэнд тавих хяналтыг хvчтэй болгох, хvн амыг бvх нийтээр нь бичиг vсэгтэй, боловсролтой болгох, эрvvлжvvлэх зэрэг улс төр, нийгмийн чанартай зорилтууд ч гараад ирсэн. Эдийн засгийн чанартай зорилт ч мэдээж байсан. Жишээ нь мал аж ахуйн тvvхий эдийг дэд бvтэц гэх юмгvй тэр цагт богино хугацаанд шуурхай цуглуулахын тулд харилцан туслалцах хоршооны сvлжээг орон даяар бий болгох шаардлагатай болсон.

Олон жилийн турш оршсоор ирсэн энэ тогтолцоо өнөөгийн нөхцөлд зохицохоо больжээ. Үvнийг бид ердөө сая л ухаарч байгаа ч юм биш. Бvр одоогийн мөрдөж буй Үндсэн хуулийг 1992 онд батлах vеэс засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн одоогийн хуваарь зохимжтой эсэхэд эргэлзсэн vгс сонсогдож байсан юм. Харин нэг их газар авалгvй тэгсгээд намжсаныг улс төрийн шалтгаантай гэж зарим хvн vздэг.

Гэлээ ч энэ тогтолцоог өөрчлөх шаардлагатай болох нь улам бvр харагдсаар, тvvнээс vvдэлтэй муу vр дагавар лавширсаар байлаа. Тэр бvхнийг энд дурдахад төвөгтэй. Гэхдээ зарим гол уршгийг нь хэлэхээс аргагvй. Юуны урьд засаг захиргаа, нутаг дэвсгэлийн одоогийн хуваарь нь их vрэлгэн тогтолцоо. Хvн амын нийгмийн хөгжлийг тэтгэх хvчин зvйл болж чадахгvй. Зах зээлийн багтаамж бага Үйлдвэрлэл, vйлчилгээ хөгжих боломж хязгаарлагдмал. Энэ бvхнээс vvдээд ажилгvйдэл, ядуурал бий болж, хvн амын амьжиргааны төвшин доошилж, цус ойртох зэрэг сөрөг vр дагавар гарах болов. Усны нөөц, бэлчээр хомсдов.

Ийм байсаар атал ялангуяа эрх мэдэлтнvvд татан буугдсан сумыг сэргээх цөөхөн сумтай аймаг шинээр байгуулах зэргийг өөрийгөө хvмvvст vнэлvvлэх, сонгогчдыг өөртөө (намдаа) татах нэг арга хэрэгсэл болгож 90-ээд оноос хойш аймаг сумын тоог нэмсээр ирлээ. Тэгтэл өөрийгөө тэтгэх, аваад явах чадваргvй засаг захиргааны олон жижиг нэгж ядууг нь гайхдаг улсын төсвийн дарамтыг улам нэмэгдvvлсээр.

Хvн амын доройтол ихэссээр байлаа. Архангай аймгийн Цэцэрлэг, Эрдэнэмандал, Өлзийт сумдаар жишээ болгоход оюуны хомсдолтой болон сэтгэцин эмгэгтэй хvмvvсийн тоо томоохон суурин газар, сумдтай харьцуулахад хавьгvй олон байжээ. Энэ нь эдгээр сум төвөөсөө алслагдсан, угсаатны бvтэц ядмаг, өөрөөр хэлбэл цус ойртсон зэрэгтэй нь холбоотой аж.

Хvн ам олонтой том аймгаас хvн цөөтэй аймгийн нэг хvнд ногдох төсвийн зарлагын хэмжээ ихэсч, иргэдэд хvрэх төрийн vйлчилгээний чанар, хvртээмж сайжирч чадахгvйгээр барахгvй муудаж байгаа нь ажиглагдаж байна. Хамгийн цөөн хvнтэй Говьсvмбэр аймгийн нэг хvнд ногдох төсвийн зарлага улсын дунджаас 2.0, хамгийн олон хvнтэй Хөвсгөл аймгийнхаас 2.3 дахин их байв. 1400-гаад хvнтэй Төв аймгийн Баянхангай сумын нэг хvнд ногдох төсвийн зарлага 5600 хvнтэй Архангайн Эрдэнэмандал сумынхаас 3.5 дахин их байлаа.

Цөлжилт ихэсч буй нь тухайн нутагт байгаа малын тоо бэлчээрийнхээ даацаас даван бэлчээрээ хэт талхалснаас ургамал багасч, дэлхийг хамарсан дулаарал бас нөлөөлж буйтай холбоотой юм байна. 331 сумын 159 нь зарим улирлын бэлчээргvй болсон нь судалгаагаар тогтоогджээ. Усны нөөц багасч байна.

Энэ мэт олон сөрөг vр дагавар бий болсны улмаас өөрчлөлт хийх тухай яриа vvссэн юм. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн өөрчлөлтийг хийх, хэрэгжvvлэх хоёр vндсэн арга байж болох юм гэж судлаачид vзэж буй юм билээ. Эхнийх нь асуудлыг захиргааны аргаар тvс тас шийдвэрлэх. Дээрээс нь тулгана, төрийн нэрээр мундагдана гэсэн vг л дээ. Энэ уг нь олон жилийн турш давамгайлсаар ирсэн барил. Аливаа ажлыг одоо цагт ийм арга барилаар хийх нь эрсдэл тун ихтэй. Араасаа төвөг чирэгдэл, хэл ам дагуулна. Хvмvvс ч хvлээж авахгvй. Тиймээс vр дvн тун муутай байх магадлал их.

Хоёр дахь нь тодорхой газар нутгийг сонгон авч туршилт хийх. Энэ явцдаа мэдээж ололттой хийгээд дутагдалтай талуудыг нь олж харна. Дутагдлыг нь зассаар байтал цааш яаж явах загвар гараад ирнэ. Ингээд засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарьт хийх өөрчлөлт хаяагаа тэлнэ. Үvнийг дэмжих хандлага олон тvмний дунд нэмэгдэж байгаа гэх vг холбогдох хvмvvсийн амнаас гарч байна лээ.

Тэгэхдээ мөн олон жилийн өмнөөс ярьж эхэлсэн бvсчилсэн хөгжлийн vзэл баримтлалтай нягт уялдуулах нь vр ашигтай болно гэж Засгийн газар vзэж байгаа юм билээ. Энэ талаар саяхан болсон Засгийн газрын өргөтгөсөн хурлаар зориуд ярилцсан. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн шинэ хуваарийн тухай нэг хэсэг ярихаа больчихсон юм. Тэгснээ сая бvсчилсэн хөгжлийн vзэл баримтлалтай холбоод ярьж эхлэх янзтай боллоо.

Олон тvмний санал бодлын ерөнхий чиг хандлагыг анзаарвал одоогийн энэ хуваарийг өөрчлөх цаг болсныг ихэнх нь хvлээн зөвшөөрч байх аястай. Тэгэхдээ тэдэнд бас айдас байна. Олон жил идээшиж дассан нутгаасаа холдох нь, сумын маань төв хаана очих бол, эмнэлгийн тусламж авах, хvvхдээ сургах газар маань алслагдах нь гэх мэт бодол тэдний толгойд байна.

Ер нь аливаа шинэ юм бvхэн ихэнх хvний санаанд багтамгvй байдаг учраас, хуучныгаа халах vйлсэд хойрго ханддагаас эсэргvvцэлтэй тулгардаг л даа. Нэгдэлжих, атар газар эзэмших хөдөлгөөн ч тийм л байсан. Саяхны баримт өгvvлбэл мал хувьчлах, газрыг хувьд өгөх ажил ч ялгаагvй. Тэглээ ч хэрэгжvvлж л орхисон байдаг. Тэр цагт vр шимийг нь олон тvмэн хvртдэг, мэдэрдэг шvv дээ.

Шинэ хуваарийн хамгийн гол зорилго, мөн чанарыг товчоор хэлбэл иргэдэд vзvvлэх төрийн vйлчилгээний чанарыг сайжруулах, нийгэм, эдийн засгийн тодорхой асуудлуудыг төвөөсөө аль болох бага хамааралтайгаар болж өгвөл бие даагаад шийдчих тийм бvтцийг бий болгох явдал юм.

Тэгвэл одоогийн сумуудын бараг гуравны хоёр нь хөрөнгө оруулах боломжгvй, зах зээлийн багтаамжгvй, тиймээс эдийн засгийн vр ашиггvй суурингууд болоод байна. Ер нь дэлхийн жишгийг харахад 3000-аас доошгvй өрхтэй, 8000-аас доошгvй хvнтэй суурин газарт эдийн засгийн бичил орчин бий болох боломжтой байдаг юм шиг байна лээ.