Алтыг нь аваад авдрыг нь гэгчээр Dienstag, 19. Februar 2008

И.РЭНЧИНХАНД (2005.11.29)
Мартагдсан хөдөө: СУМ
�Өнөөдөр� -ийн хэлэлцvvлэг�

Говьд бараг л намраараа байна. Дулаан байгаагаас мах хөлдөхгvй учир айлууд өвлийн хvнсээ базааж чадахгvй байцгаана. Энэ янзаараа бол буур ч олигтой орохгvй байж мэднэ гэх vгс сонсогдоно. Өвлийн эхэн сар тэг дундаасаа өнгөрч байхад Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумын нутагт очиход байдал иймэрхvv байсан юм.

Мандал-Овоо сум аймгийнхаа төвөөс хойш 100 км зайд байдаг юм байна. Том сум биш юм. 2000 гаруйхан хvн, 84 мянган малтай, нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны цомхон нэгж. Найман жилийн дунд сургууль, хvний их эмчийн болон холбооны салбартай. Сумын төв нь байнгын гэрэл цахилгаангvй болохоор ямар нэг vйлдвэрлэл vйлчилгээ эрхлэх боломж эндхийнхэнд байхгvй гэж хэлж болно.

Өдий vед нар 17.00�цаг жаахан өнгөрөөгөөд шингэж�буй. Үvнээс хойш бараг гурван цаг өнгөрөөж байж мотор асаасанаар сумын төв гэрэлтэй болж, “амь” орно. Энэ хооронд лаа барьцгаана. 20.00 цагаас өмнө гэрлээ асаагаад, 24.00 цагаас хойш унтраагаад байвал төсвийн хэдэн төгрөг нь эрт дуусч бvрмөсөн харанхуй сууцгаахад хvрнэ. Манай улсын 300 гаруй сумын ихэнх нь ер нь ийм янзтай шvv дээ.

Гэхдээ бусдаасаа ялгагдах юм Дундговийн Мандал-Овоо суманд бас байна. Тэр нь юуны урьд энд vйл ажиллагаа явуулж буй алтны vйлдвэр. Сумынх нь төвөөс 40 гаруй км зайд энэ vйлдвэр бий. Яг алтны хvдэр олборлодог орд нь vйлдвэрээсээ 16 км хол байх юм.

Энэ vйлдвэрийг нутгийн ард эхлээд тэнгэрийн хишиг мэт vзэж, ийм баялагтай газрын эзэн болгосон бурханд баярлаж байж. Үйлдвэрээс энэ буурай сумынхан их ч зvйл хvсч байдаг аж. Газар� нутаг дээр минь vйлдвэрээ барьж, баялгийг нь олборлож байгаагийн хувьд нутгийн бидэнд өглөг буянаа хайрлах байх, өгөөж хаялгыг нь хvртэх байх. Сум орныг маань өөд татахад тус нэмэр болох биз гэж тэд бодож сууцгаана.

Гэвч уг vйлдвэр гравитацийн гэх аргаар�хоёр жил алт�олборлохдоо мандал-овоочуудад тийм ч өглөгч байсангvй. Хуулийн дагуу ус ашиглалтын төлбөрт таван сая, газар ашигласных� гэж 500 мянган төгрөг жилд өгнө. Байгальд нь нөхөн сэргээлт ер хийсэнгvй.� Үvнд л нутгийнхан их харамсаж байна. Ном журмаараа бол олборлох хийгээд нөхөн сэргээх ажил зэрэг явж байх ёстой. Тэгээд жилийн эцэс болоход ашигласан нийт талбайнхаа 50-иас доошгvй хувьд нь нөхөн сэргээлт хийчихсэн байх учиртай гэж� мэргэжлийн хvмvvс ярьж байна.

Алт олборлох зөвшөөрөл олгосон яам газрууд vйлдвэрийн байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийг нь жил тутам баталж өгөхдөө нөхөн сэргээлтийн ажлыг нь нэн тэргvvнд харгалзан vзэж байх ёстой аж. Тэгвэл “Монгол газар” компанийн “охин”-”Эм Жи Эйч” компани эндээс алт олборлоод хоёр жил болоход нөхөн сэргээлт ер хийгээгvй гэж Мандал-Овоо сумын Засаг дарга Н.Жамъянхорол, байгаль орчны хяналтын байцаагч П.Энхбаатар нар ярьж байлаа.

Хэрэв өнгөрсөн хугацаанд vнэхээр нөхөн сэргээлт хийгээгvй юм бол дээр өгvvлсэн төлөвлөгөө, хөтөлбөрийг нь юуг vндэслэж баталж өгөөд байдаг юм бол? Эсвэл тус vйлдвэр ийм төлөвлөгөө, хөтөлбөргvй ажиллаад байдаг юм болов уу?

Хvдэр баяжуулах vйлдвэр байгаа газар нь Олон-Овоот гэх нэртэй ч орд буй нутгийг Ханын хэц (хяр) гэдэг юм байна. Хvрэн өнгийн хадтай хяр, дэл бvхий газар юм. Эндхийн хөрс ялангуяа алт олборлож буй орд газрынхаа орчимд их суларч байна. Арга ч vгvй биз, алт олборлогчид хоёр зориулалтаар хөрсийг дэлбэлэх юм. Алт бvхий хvдэртээ хvрэхийн тулд хөрсийг нь дэлбэлж сулладаг юм байна. Хөрсийг нь 10 метр ухаж (хуулж) байж алттай хvдэртээ хvрдэг гэж байгаа. Цааш нь хvдрээ бутлах гэж бvр хvчтэй дэлбэлдэг аж.

“Монгол газар” компани 28 сая төгрөг зарж vйлдвэр хийгээд ордын хооронд 16 км урт сайжруулсан шороон зам тавьжээ. Тvvгээр нь хvнд даацын машинууд давхихаар тоос ер бусын их босно. Орд газар орчимдоо бол шороо нь яг хамрын тамхи шиг наанги. Тийм шороо vлээхэд л бужигнана.

Биднийг тэнд байх тогтуун орой тэр хөндий бvхэлдээ тоос болсон байв. Хөл татарснаас хэзээ хойно ч тоос нь салхинд хийсэхгvй, яг л уулын бэлд vvл суучихсан мэт суунагласаар байна лээ. Энэ бол ганцхан оройн дvр зураг. Нутгийн нэг жолооч “Манай эндхийн сийрэг, тачир ургамал ийм тоосыг яаж даах вэ дээ” хэмээн харамсан хэлж байсан.

Тэгэхлээр алтанд нь шунасан хvмvvс байгальд нь нөхөн сэргээлт хийлгvй� төнхсөөр байх юм бол Ханын хэц бvхэлдээ нарийн тvйрэнд дарагдсан, өвс ургамалгvй, өнгө зvсгvй vхмэл газар болж хувирах аюул холгvй л болов уу. Жолоочийн vг ч vvнийг хэлэх мэт. Тэгвэл энэ сайхан нутагт хvн, мал битгий хэл оготно зурам ч байхад бэрх болно биз ээ. Гэтэл энэ Баянхошуу багийн� нутгийн 70-80 хувь нь ашигт малтмалын хайгуул хийх зөвшөөрөлд өртсөн гэж байгаа.

Ханын хэц гэхээр онцгой� ашиг шимтэй, Монгол Улс даяар алдартай тэмээний угшлын тухай бодол манай уншигчдын толгойд орж ирж буй байх.� Тэмээний тэр угшил энэ нутгийнх. Тэгээд бид тэр тэмээг “Ханын хэцийн хvрэн” гэж ярьсаар ирсэн шvv� дээ.� Тэр тэмээний� гол нутаг нь энэ хэц юм байна. Мандал-Овоо сум тэмээнийхээ тоогоор олон жил аймагтаа тэргvvлж явснаа өнгөрсөн оноос хоёрдугаарт орох болжээ. “Тэмээ маань сургалтын төлбөр болоод байх болсон” гэж Н.Жамъянхорол дарга хэлж байсан.

Тэмээгээ төхөөрч, махыг нь зарж мөнгө болгоод тvvгээр нь зардал хийж хvvхдvvдээ сургуульд сургаж байна гэсэн� vг л дээ. Харамсалтай нь жилд дор хаяж нэг тэмээ гарздаж сурсан залуус нь эх нутагтаа эргэн ирж эрдэм чадлаа харуулалгvй сураг тасардаг гэнэ. Тэгээд л дунд сургууль нь мэргэжлийн багшаар дутагдаж, эмнэлэг нь хоёр их эмчийн орон тоотой ч, ганц ч vгvй байна. Тэмээг нь чоно бас их хороолцох болж. Энд чоно элбэгтэй аж. Ав хоморго зохион байгуулдаг л юм байна. Гэлээ ч чоноо дийлэхээ байж буй янзтай. Алтны vйлдвэрийнхэн ч арвин, хямд махтайг нь бодож долоо хоногт нэгээс доошгvй тэмээ нядалдаг гэнэ.

Мандал-Овоо сум�ажилгvй залуус,�өрх толгойлсон эх��нэлээдтэй гэсэн. Залуус нь ажилгvй байж архи ууна. Сумын нийт 556 өрхийн 147 нь ядуу гэдэг ангилалд ордог. Сvvлийн гурван жил дараалсан зуд олон айлын хотыг харлуулж, олон хvнийг “мод бариулсан” байна.

“Эм Жи Эйч” компани алтны vйлдвэрээ өргөтгөж, хvдрээс алтыг хаягдал багатай ялгаж авах чадлыг нь нэмэгдvvлэв. Нэг тн хvдрээс 14 гр алт ялгаж, хоногт 6-7 кг цэвэр алт авна гэж байгаа. Тэгэхдээ хvдэрт байгаа алтыг химийн аргаар уусгаж авах юм билээ. Энэ арга орчиндоо ямаршуу хор уршигтай, алтны “шаарыг” хэр хоргvйжvvлж буйг нутгийн ард мэдэж буй юм алга. Нарийн ширийн юмаа ярьж өгөөч гэж “Монгол газар” компанийн гvйцэтгэх захирал Б.Сvхбатыг сумын төвд урьсан ч худал хэлээд ирэлгvй, хөдөлмөрчдийг бvтэн өдөр хvлээлгэсэн гэнэ.

Эднийхийг химийн аргаар алт олборлохыг нь Мандал-Овоо сумын ИТХ зөвшөөрөөгvй гэсэн. Гэлээ ч vvнийг vл тоомсорлож БОЯ-наас зөвшөөрөл авсан гэдгээр хэдэн төгрөгтэй хvмvvс уугуул нутгийнхных нь санаа� бодол дээгvvр гишгэчээд өнгөрч байна. УМХГ-аас энэ алтны vйлдвэрийн өргөтгөлийн нээлтэд хvн оролцоогvй юм. Учрыг нь лавлавал уг vйлдвэрийг улсын комисс ашиглалтад хvлээн авч vйлдвэрлэл явуулах зөвшөөрөл олгоогvй учраас тэнд очих шаардлагагvй гэж vзсэн аж.

Тvvгээр ч барахгvй vйлдвэрээ өргөтгөж алт олборлохдоо УМХГ-аас зөвшөөрөл аваагvй тул vйл ажиллагааг нь зогсоох шийдвэрийг Байгаль орчин, геологи, уул уурхайн хяналтын албаны дарга Д.Даваасамбуу ердөө өчигдөр өгсөн гэнэ лээ.

Мандал-Овоогийнхон гэж ёстой л алтан дээр суусан ч ашиг шимийг нь хvртэж чадаагvй улс байна. Алтны vйлдвэрт хvмvvсээ ажиллуулъя гэхээр мэргэжилгvй болохоор гологддог. Одоо эндхийн 10-аад хvн ажиллаж байгаа юм билээ. 100-хан км-ийн цаана (Өмнөговь аймгийн төв хийгээд Дундговийн Сайхан-Овоо сум) гэрэл гэгээ гялалзаад байхад харанхуй шахам сууж байдаг. Алтны vйлдвэр, “Монгол газар” компани л 24 цагийн гэрэлтэй болгоод өгөх болов уу. Ядаж энэ vйлсэд хөрөнгө хандивлах болов уу гэж горьдсон амьтад байна.

Монгол Улсын эдийн засгийн гол vндэс нь мал аж ахуй гэж ярьдаг байсансан,� одоо ч хөгжих эх сурвалж нь хөрсөн доорх баялаг маань гэж vзэх болж. Энэ эх сурвалжийн vр шимээс Монгол орон даяараа биш юм гэхэд тухайн нутгийнхан хvртэх цаг хэзээ юм бол доо. Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийн 50 хувийг орон нутагт нь өгч байдаг болмоор юм шиг яриа хөдөө нутгийнхны чихийг мялаагаад байгаа. Тvvнийг төрийн тvшээд маань харин яаж шийдэх бол?

�Говь нутагт ямаа нэлээд өсч буй нь замд бэлчиж яваа хонин сvргийг харахад андашгvй. Энэ ч тэдний ноолуурынх нь буян. Ямаа хvртэл ноолуурынхаа буянаар өсч vржээд байх юм.
Мандал-Овоогийн нутгаас гарч нийслэлийг зорин явахад баруун гар талд байх Дэлгэрхангай уулын баруун vзvvрийн хярын арын жалга судгад оочин цоочин цас гялтайж харагдана. Гэтэл зvvн гар талд Ахрын уул зэрэглээн дуунд босч, сууна. Өвөл, хавар хоёр зэрэгцэн байна уу ч гэмээр.