Газар тариалангийн vйлдвэрлэлийг хөгжvvлэх тухай санал Dienstag, 19. Februar 2008

Монголын тариаланчид, гурил vйлдвэрлэгчдийн холбооны ерөнхийлөгч, Монгол Улсын гавьяат агрономч, доктор Ш.Гунгаадорж

(Өнөөдөр сонин, 2006.09.14)

Монгол Улсын газар тариалан бие даасан салбар болон хөгжиж, жилд 650-900 мянган тонн ургац хураан авч, улс орныхоо дотоод хэрэгцээг бvрэн хангаж, гадаадад тариа, ногоо экспортолж байсан тvvх саяхан. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн vед бvх зvйл улсаас төвлөрсөн журмаар тариалан эрхлэгчдэд улсаас тогтоосон vнээр худалдан хангаж байсан нь тогтвортой ургац авахад нөлөөлж байсан боловч хамгийн гол нь тариалан эрхлэгч аж ахуй нэгж, тариаланчид маань тариалангийн vйлдвэрлэлийг явуулах техник, технологийн горимыг нарийн чанд сахиж ёсчлон мөрдөж байсан нь тогтвортой арвин ургац авах vндсэн нөхцөл болж байсан юм.

1970-аад оноос хөрсийг эргvvлж хагалдаг системийг бvрэн халж, зурваслан тариалах, хөрсийг хавж боловсруулан тариалах шинэ технологийг бvрэн хэрэглэж, эрчимтэй технологи иж бvрэн нэвтэрсний vр дvнд 1970-аад оны сvvлч 1980-аад он бол газар тариалангийн салбар бvхэлдээ эрчимтэй хөгжлийн замд орсон vе байлаа.

Гэвч 1990-ээд оноос газар тариаланд эрчимтэй нэвтэрч байсан техник, технологи аажим аажмаар алдагдаж газар тариаланг зах зээлд шилжvvлэх бодлого тэр бvр оновчтой бус байсан зэрэг обьектив, субьектив олон хvчин зvйлээс шалтгаалж энэ салбар хvрсэн төвшингөөсөө ухраад зогсоогvй, бvр уналтын байдалд орж, 2005 нд Монгол Улс тvvхэндээ хамгийн бага ургац (70,0 гаруйхан мянган тонн) авч газар тариалан Монголд сэргэх vv мөхөх vv гэдэгт тулсан юм.

Өнгөрсөн жилvvдэд төр засаг, салбарын яам, газар тариалангийн салбарыг бас ч огт хараанаасаа гаргаагvй, хэсэгчилсэн арга хэмжээнvvдийг авсаар байсан болон тариаланч хамт олны маань элгэн халуун сэтгэл зvтгэлийн vр дvнд энэ салбар өдийг хvртэл “амьсгалсаар” байгаа нь олзуурхууштай хэрэг.

Энэ хавар Хvнс, хөдөө аж ахуйн яамны санаачилгаар тариалангийн чиглэлийн эрдэмтэн, мэргэжилтэн, төрийн бус олон нийтийн байгууллагын оролцоотойгоор газар тариалангийн салбарт техник, технологийн шинэчлэлт хийх цогц хөтөлбөр боловсруулж, өргөн бvрэлдэхvvнээр хэлэлцэн баталж, мөрдөн, бодлогын чанартай зарим арга хэмжээ авч байгаа нь газар тариалан сэргээн хөгжих найдвар төрvvлж байна.

Тариаланг эрчимтэй эрхэлж, хөгжvvлэх нь зөвхөн тариа, ногоогоор дотоодын хvнсний хэрэгцээг хангах төдий биш хамгийн гол нь мал аж ахуйг эрчимтэй хөгжvvлэх нөхцөлийг хангах суурь vндэс болно. Таримал тэжээлийн найдвартай бат баазгvйгээр мал аж ахуйг эрчимжvvлэх зорилт хэдийд ч хэрэгжихгvй, зудын аюулаас хэзээ ч гарахгvй гэдгийг бvх төвшинд сайн ойлгож Монгол Улсад газар тариалан эрхлэн хөгжvvлэх бодлогыг явуулах учиртай.

2006 оны хувьд байгаль цаг агаарын нөхцөл vнэхээр таатай байсан. Нөгөө талаас салбарын яам, тариаланч хамт олны хамтарсан хvчин чармайлтын vр дvнд тариа ногооны ургац сайн байна. Ийм сайхан жил хэтэрхий бага талбайд тарьсан нь нэн харамсалтай. Тэгэхдээ яахав нэгэнт ургасан ургацаа хаягдалгvй хураан авч, сан хөмрөгтөө хийж авах нь чухал. Энэ жил тариа сайн байна гэдгээр газар тариалан сэргэлээ гэж vзвэл ташаа ойлголт болно. Зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлээр иймэрхvv өнгө төрхтэй яриа цухалзаж байгаа учраас би vvнийг зориуд тэмдэглэж байгаа юм. Ургац сайн байгаагаа энд тэндгvй шагшин ярихаасаа илvv энэ жилийн таатай нөхцөлд илvv ургац авах ямар боломж алдав гэдгээ шvvн ярилцвал зvйтэй мэт. Ер нь газар тариалангийн vйлдвэрлэл сэргэн хөгжиж тогтворжих нь цаг агаарын ямар ч нөхцөлд харьцангуй тогтвортой ургац авч чаддаг болсноор хэмжигдэнэ.

Хvн амаа хvнс, тэжээлээр тасралтгvй хангах, мал аж ахуйгаа эрчимтэй хөгжvvлэх тvлхvvр нөхцөл болсон газар тариалан сэргэн хөгжих нь юуны тvрvvнд тариалан эрхлэгчдийн мэдлэг, сэтгэл, зvтгэл, техник, технологийн горимыг ёсчлон мөрдөхөөс шалтгаалах боловч энэ vйлдвэрлэл хэт уналтад орсон нөхцөлд төр, засгийн оновчтой бодлого, дэмжлэг туслалцаа нэг хэсэгтээ шаардлагатай байгааг бодит байдал харуулж байна. Дээр дурьдсан зvйлvvдийг иш vндэс болгон цаашид газар тариалангийн vйлдвэрлэлийг сэргээн тогтвортой хөгжvvлэх талаар дараах саналуудыг тавьж байна.

Үvнд:
1.Газар тариалан эрхлэх бодлогыг бvсчилсэн хөгжлийн vзэл баримтлалтай нягт уялдуулан явуулж бvс бvрд тариалан эрхлэх онцлогт нийцvvлэн хөрөнгө оруулалт, зээл, санхvvгийн ялгавартай бодлого явуулах.
Сэлэнгэ, Төв, Булган, Хэнтий аймгийг таваарын vр тариа, төмс, хvнсний ногоо, Хөвсгөл, Өвөрхангай, Дорнод, Увс, Архангай аймагт таваарын vр тариа, малын тэжээл, төмс, хvнсний ногоо, Баян Өлгий, Завхан, Ховд, Баянхонгор, Говь-Алтай, Өмнөговь, Дорноговь, Дундговь, Сvхбаатар аймагт малын тэжээл, төмс, хvнсний ногоо тариалах чиглэл байж болох юм. Хувийн хэвшлийн аж ахуй нэгж, иргэд дээрх чиглэлийн дагуу vйлдвэрлэл эрхлэх сонголтоо хийх боломжтой.

2.Газар тариалангийн талаар баримтлах нэг гол бодлого бол тариалах талбайн хэмжээг нэг их нэмэхгvй, нэгжээс авах ургацыг нэмэгдvvлэхэд чиглэгдэх учиртай. Юуны өмнө усалгаатай тариаланг богино хугацаанд эрс нэмэгдvvлэх замаар газар тариалангийн асуудлыг шийдвэрлэж чадна.
Ойрын 15 жилд усалгаатай тариаланг 120,0 мянган га-д хvргэх зорилт тавьж, эхний 10 жилд хуучин ашиглагдаж байсан ба ашиглахад бэлтгэж байсан инженерийн болон энгийн хийцтэй 80 орчим мянган га газрыг ашиглалтад оруулж, энэ хугацаанд хайгуул судалгаа хийх замаар дараа таван жилд 40 мянган га усалгаатай талбайг ашиглалтад оруулах зорилт тавьж хэрэгжvvлэх.

Энэ бол тийм ч амаргvй бөгөөд ихээхэн хvч хөрөнгө шаардсан шахуу, том зорилт. Үvнийг барьж авч нэгэн далайлтаар шийдэхээс өөр аргагvй. Халгаад байвал газар тариалан хөгжихгvй. Уг зорилтыг шийдвэрлэж байж газар тариалангийн vйлдвэрлэл бvрэн сэргэж, энэ салбарынхан улсын гар харахгvйгээр бие даан ажиллах бvрэн боломжтой болно.

120,0 мянган га усалгаатай талбайгаас дунджаар тооцоход 480,0 мянган тонн ургац авна. Үvнээс гадна 200 орчим мянган га усалгаагvй тариалж 160 орчим мянган тонн ургац авна гэж бодвол ойрын 20 жилдээ л манай улсын хvнсний vйлдвэрvvд болон малын тэжээлийн хувьд нэг их дутагдалд орохгvй байх нөхцөл бvрдэнэ. Ийм учраас гадаад дотоодын зээл, санхvvгийн нөөцөөс энэ арга хэмжээнд хаяхаас өөр аргагvй. Хамгийн наад зах нь услалтын систем сэргээхэд улсын төсвөөс өгч буй хөрөнгийг 2-3 дахин нэмэх шаардлагатай.

3.Сvvлийн жилд газрын шинэтгэл, газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асуудал шийдэгдэж, газрын тухай болон газар өмчлөх тухай хуулиуд шинэчлэгдэж гарсан нь иргэд аж ахуйн нэгжvvдэд газартай харьцаж ашиглах шинэ боломж нээгдэн, ялангуяа сvvлийн жилvvдэд урьд тариалан эрхэлж байгаагvй аж ахуй, иргэд газар тариалан эрхлэх сонирхлыг бий болгож байгааг төрөөс зориуд дэмжиж татвар зээлийн бодлогоор урамшуулах нь газар тариалан сэргэн хөгжихөд чухал тvлхэц болно.

Мөн гадаадын хөрөнгө оруулагчид, бизнесменнvvд манай байгууллагуудтай хамтран буюу дангаараа газар эзэмшиж тариалан эрхлэх сонирхол байдгийг ч харгалзан vзэж найрсаг боломж тавьж, хөхvvлэн дэмжих бодлого явуулах нь зvйтэй байна. Тэдэнд газраа тvрээслvvлэх буюу бусад хэлбэрээр ашиглуулж, манайд тариалдаг уламжлалт таримлаас гадна гурвалжин будаа, рапс, шар буурцаг зэрэг хvнс, тэжээлийн өндөр чанартай таримал тариалж, экспортод гаргах, дайвар бvтээгдэхvvнээр нь малын тэжээл vйлдвэрлэх боломжийг ч өргөн ашиглах нь зvйтэй.

4.Бусад улс орнуудад газар тариаланг эрхлэн явуулдаг арга, шинжлэх ухаан, техникийн сvvлийн vеийн ололт амжилт, ялангуяа төрөөс баримталдаг бодлогыг мэргэжлийн групп явуулж судалж vзэх асуудал ч байж болох юм. Интернэтээр мэдээлэл авах боломж байгаа ч Монгол хvний уламжлалт заншлаар нvдээр vзэж, гараар тэмтэрч таньдаг аргыг бодолцоход ч илvvдэх юун. Үvнийг ХХААЯ л зохион байгуулаад хийчих ажил байх.

5.Газар тариалан оршин тогтнох vндсийн vндэс болсон техник, технологийн горимыг хуульчлан мөрддөг болох. Зах зээлийн нөхцөлд энэ асуудал vйлдвэрлэл эрхлэгчдэд шууд хамааралтай боловч газар тариалан олон жилийн турш уналтаас гарч чадахгvй, технологийн горим алдагдсан, энэ vед тариалан эрхлэх мэдлэг мөхөс шинэ vе гарч ирж байгаа зэрэг нь төрийн зvгээс хууль эрх зvй, эдийн засгийн механизмаар хөшvvрэгдэж нэг хэсэг хугацаанд анхааралдаа байлгах шаардлагатай байна. Энэ зорилгоор Газар тариалангийн хуульд технологийн горимын зарим асуудлыг тодруулж оруулах, ялангуяа технологи алдагдсанаас шалтгаалсан хохирлын хариуцлагыг тооцох механизмыг тодорхой болгох зэрэг асуудлыг хуульчилсан заалтыг нэмэх замаар уг хуулийг шинэчлэн найруулж гаргах.

6.Газар тариалангийн даатгалын тухай хуулийг цаг агаарын өөрчлөгдөж байгаа нөхцөлтэй уялдуулан өөрчлөн, шинэчлэн найруулах. Эсвэл Газар тариалангийн даатгалын тухай хуулийг олон улсын байгууллагын дэмжлэг туслалцаатайгаар цоо шинээр боловсруулж гаргах. Даатгалын зөв тогтолцоо бий болгох нь тариаланг сэргээн хөгжvvлэх чухал хөшvvрэг болно.

7.Хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны байгууллага зах зээлд нэн удаан хөл тавьж байна. Төсөл нэрийн дор улсын төсвөөс хэдэн төгрөг авч тvvнийгээ “ мөлжиж” суудаг аргаасаа салах цаг болжээ. Улсаас ч шинжлэх ухааны байгууллагыг төсөл шалгаруулах нэрийн дор санхvvжvvлдэг аргаа өөрчилж, зах зээлийн жаяг дэгд нийцсэн аргад нэн яаралтай шилжих шаардлагатай байна. Юуны урьд эрдэм шинжилгээний нэгж байгууллага болон эрдэмтэд, аж ахуй нэгж байгууллагатай хоёрлосон, гурвалсан гэрээ байгуулах vндсэн дээр vйлдвэрлэлийн нөхцөлд судалгааны ажлаа явуулж, vр дvн, ашиг орлого, мөн хариуцлагаа ч хуваалцдаг vйл ажиллагааны хэлбэрт шилжих хэрэгтэй байна.

Америк, Канад зэрэг улсад ийм хэлбэр (фермерvvдтэй шууд ажилладаг) их байдаг юм билээ. Хэлбэр, зарчмыг авч баяжуулаад хэрэглэхэд яагаад болохгvй гэж. Үйлдвэрлэл, шинжлэх ухааныг холбосон зах зээлийн жаяг дэгд тохирсон өөр ямар арга байгааг ч хайх хэрэгтэй. Энд манай эрдэмтдийн авхаалж, самбаа, бvтээлч сэтгэлгээ, орчноо мэдрэх мэдрэмж чин сэтгэлийн хандлага л хэрэгтэй. Шинжлэх ухаантай холбоотой өөр нэг санал нь хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны байгууллага, тvvний дотор ургамал газар тариалангийн эрдэм шинжилгээний байгууллагуудыг vйлдвэрлэлтэй нягт холбох чиглэлээр Хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны академд нэгтгэх замаар бvтцийн өөрчлөлт хийж, тvvний харьяаллыг Хvнс, хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишvvний эрхлэх ажлын хvрээнд оруулах. Энэ асуудал олон жил яригдаж онцын эсэргvvцэл байдаггvй ч шийдэгдэлгvй өдийг хvрсэн. Үнэмшилтэй нотолгоо, тууштай хөөцөлдөлгөө дутсанаас биз.

8.Тариалангийн vйлдвэрлэлийн техник, технологийн бодлогыг хэрэгжvvлэх, хяналт тавих болон бvтээгдэхvvний борлуулат, экспорт, импортыг зах зээлийн эрэлт шаардлагад нийцvvлэн vйл ажиллагаагаа явуулдаг бvтэц зохион байгуулалтын цоо шинэ тогтолцоог бий болгох.
Энэ зорилгоор ХХААЯ-ны Буудайн санг яамны бvтцээс гаргаж өргөжvvлэн төрийн өмчийн оролцоотой хувьцаат компани юмуу эсвэл корпорацийн хэлбэрээр (Канадын Wheat Board-ын жижигрvvлсэн хэлбэр) зохион байгуулж ХХАА-н асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишvvний хариуцах ажлын хvрээнд ажиллуулах. Уг шинэ бvтэц нь техник, vр, бордоо, гербицид, усалгааны техник импортоор оруулах болон тариалангийн бvтээгдэхvvнийг худалдан авч борлуулах, тодорхой хvрээнд хөрөнгө оруулалт санхvvжилт хийх зэрэг өргөн хvрээтэй асуудлыг хариуцдаг төрийн болон хувийн хэвшлийн өмч хамтарсан байгууллага байна. Энэ асуудлыг шийдвэл өнөөгийн тулгарсан олон асуудал шийдлээ олох зам нээгдэнэ.

9.Улс орон зах зээлд шилжээд, төрийн оролцоог аль болох багасгах зах зээлийн эдийн засгийн vзэл номлолоор явж байхад энэ нөхөр төрийн оролцоо, төр засгаас авах арга хэмжээ гэж яриад байгаа нь ямар учиртай юм бэ гэж эргэлзэх юмуу тавьсан асуудалд онцын ач холбогдол өгөхгvй байх хvмvvс байхыг ч би vгvйсгэхгvй. Миний хувьд зах зээлийн эдийн засгийн онолын загалмайлсан эцэг, их сэтгэгч Адам Смит болон тvvний залгамжлагч эрдэмтдийг хvндэтгэн биширч, хvлээн зөвшөөрдөг ч манай орны нөхцөл байдал ялангуяа салбарын онцлогийг бодолцон, орон зай, цаг хугацааны хувьд төрийн оролцоо нэг хэсэгтээ байх нь зvйтэй гэж vзсэнээ хэлье.

10.Тавьж буй санал болон бусад олон асуудлыг нэгтгэн нэгэн цогц асуудал болгон боловсруулах албаны хариуцлагатай хvмvvс, эрдэмтэн, мэргэдийн оролцоотой ажлын хэсгийг Засгийн газраас байгуулан ажиллуулах аваас асуудал шийдлээ олоход дөхөмтэй болох болов уу гэж бодсоноо нуулгvй хэлье.
Эрхэм хvндэт Ерөнхийлөгч, Улсын их хурлын дарга, Ерөнхий сайд та бvхэн тавьж буй асуудалд нэн анхааралтай хандаж, мэргэн ухаандаа тунгаан шvvж, онч мэргэн санаа, шийдлээ гаргана гэдэгт гvнээ итгэж байна.