Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг боловсронгуй болгох нь хөгжлийн боломжийг нэмэгдvvлнэ Dienstag, 19. Februar 2008

(2006.04.19)
Сум, аймаг цөөрч, сул монгол хөгжинө-�Өнөөдөр�-ийн сэдэв

ШУА-ийн Үндэсний хөгжлийн хvрээлэнгийн эрдмийн зөвлөлийн гишvvн, доктор, профессор Ц.Сvхбаатартай хийсэн ярилцлагаа толилуулъя.

-Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийг өөрчлөх тухай асуудал нэг хэсэг оволзож ирснээ намжчихсан. Харин Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр УИХ-ын энэ чуулганы нээлт дээр хэлсэн vгэндээ засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжид реформ хийх, удирдлагын шат дамжлагыг цөөлөх асуудлыг хэрэгжvvлж эхлэхийг УИХ, Засгийн газарт хандан санал болголоо. Чухам энэ асуудлыг хөндөж тантай ярилцах гэсэн юм.
-Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хуваарьт шинэчлэлт хийх нийгмийн болон зах зээлийн хөгжлийн� бодит шаардлага бий болоод байна.� Яагаад гэвэл энэ талаар эдийн засаг, нийгмийн эрс өөр бодлого баримталдаг нийгмийн харилцаанд бид шилжээд 16 жил өнгөрлөө. Харин дорвитой ажил хийсэнгvй.

Монгол Улсын Үндсэн хууль, Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, тvvний удирдлагын тухай хуулиар Монгол Улсын нутаг дэвсгэр� засаг захиргааны� хувьд аймаг, нийслэл, аймаг нь сумдад,� сум нь багт, нийслэл нь дvvрэгт, дvvрэг нь хороодод хуваагддаг. Мөн аймаг, нийслэл, сум, дvvрэг бол хуулиар тусгайлан олгосон чиг vvрэг, өөрийн удирдлага бvхий засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр, эдийн засаг, нийгмийн цогцолбор гэж тодорхойлсон юм.

Одоо Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь нь 21 аймаг, нийслэл хот, 329 сум, есөн дvvрэг, 1573 баг, 117 хорооноос бvрдэж байгаа юм.

Дэлхийн хөгжиж буй улс орнууд засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг улс орныхоо нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн чухал ач холбогдол бvхий� арга хэрэгсэл болгон ашиглаж байдаг юм. Иймээс засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж нь байгаль, эдийн засаг, нийгмийн цогц болохын хувьд зах зээлийн харилцааны нөхцөлд жинхэнэ агуулгаараа vйлчлэж байх� явдал манай орны хувьд нэн чухал болж байна.

Өөрөөр хэлбэл, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг боловсронгуй болгосноор хөгжлийн нөөц боломжийг илvv vр дvнтэй, зохистой ашиглах боломж нөхцлийг нээх, бvрдvvлэх хэрэгтэй юм. Энэ боломжийг бид ашиглахгvй байгаа төдийгvй хөгжилд тээр болж байгаа засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуучирсан хуваарийг өөрчлөх талаар судалгаа дvгнэлт хийх ажил хоцорч байна. Тухайлбал, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийг шинэчлэх асуудал нь зөвхөн аймаг, сумдыг нэгтгэх тухай механик ойлголт байж таарахгvй.

-Манай улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарьт өөрийн онцлог гэж байна уу?
-Монголчуудын төрт ёсны нэг чухал бvрэлдэхvvн хэсэг болох засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, тvvний хуваарь эртний Хvннv гvрнээс эхтэй юм. Хvннv гvрэн нутаг дэвсгэр, хvн амаа Зvvн, Баруун, Төв гэж гурван хэсэг болгон 24 аймагт хуваарилсан байдаг. Их Монгол Улсын vед монгол нутгийг мөн Зvvн, Баруун, Төв хэсэгт хувааж, дотор нь тvмт, мянгат, зуут, аравтын зохион байгуулалттай байсан.
Манжийн нөлөөнд байх vед Монгол орны засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг бутарган жижиглэж 150 орчим хошуу, шавь, отогтой болгосон юм.�

1930 онд хуралдсан Улсын VI Их хурлаас Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарийг газар зvй, эдийн засгийн чиглэлээр ангилж, орон нутгийн засаг захиргааг шинэчлэх шийдвэр гаргасан. Үvгээр 13 аймагтай болж, засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжvvд аймаг, хошуу, сум, хорин гэсэн дөрвөн шатлалтай� байсныг өөрчилж, аймаг, сум, баг гэсэн гурван шатлалтай болгосон юм. Энэ vеэс хvн амын нягтаршилт, аж ахуй эрхлэх байдал, байгалийн хvчин зvйлсийг харгалзсан засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь тогтоох ажил эхэлсэн гэж vзэж болох юм.

-Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн одоогийн хуваарийн дутагдалтай тал нь юунд байна гэж Та vзэж байна вэ?
-1992 оноос буюу шинэ Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хvрээнд өөрчлөлт хийхдээ орон нутгийн өөрөө удирдах ёсыг бэхжvvлэхэд тvлхvv анхаарч, харин засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг шинэчлэн сайжруулах ажил vндсэндээ орхигдсон.

Анхаарал татаж байгаа� хамгийн гол асуудал бол одоогийн аймаг, сумдын чадавхи сул, хvн амын тоо цөөн, зах зээлийн багтаамж бага байгаатай холбоотойгоор эрэлт, нийлvvлэлтэд� тулгуурласан зах зээлийн эдийн засгийн хуулиуд жинхэнэ агуулгаараа vйлчлэх нөхцөл боломж хомс байна. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн өсөлтийг бий болгох, vйлдвэрлэл vйлчилгээг өргөжvvлэх, салбарын зохистой бvтэц бvрдvvлэх боломжгvй байгаа юм.

Судалгаанаас vзэхэд 2500-гаас доош хvн амтай сумдад жижиг, дунд vйлдвэрлэл, vйлчилгээ хөгжих зах зээлийн багтаамж бvрдэхгvй байгаа юм. Жижиг сумын төвд дэлгvvр, ТҮЦ зэрэг өрхийн жижиг бизнес зонхилж байна.

Үvнээс гадна аймаг, сумдын боловсрол, эрvvл мэнд, төрийн vйлчилгээг vзvvлэхдээ чанар, хvртээмжийг нь сайжруулах, хөрөнгө, төсвийг оновчтой хуваарилахад засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн олон жижиг нэгжvvдтэй байх нь тодорхой бэрхшээлvvдийг бий болгоно. Энэхvv хэт жижгэрсэн хуваарь нь эдийн засгийг эрчимжvvлэх, хvн амын нийгмийн хөгжлийг тэтгэх хvчин зvйл болж чадахгvй байна.

Гэтэл зах зээлийн нийгэм нь хvн амын тодорхой төвлөрлийг шаарддаг, тэр төвлөрлөөс зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ бий болж vйлдвэрлэл, vйлчилгээ өргөжин хөгждөг байна. Үvнийг дагаж� ажилгvйдэл, ядуурлын асуудлыг шийдвэрлэж, хvн амын амьжиргааны тvвшин дээшилдэг зvй тогтолтой.

1990 оноос хойш засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг шинжлэх ухааны vндэслэлтэй судлан тогтоох, шинэчлэх ажлыг хийхийн оронд харин ч төрийн наадам хийх боломжгvй шахуу хvн амтай сумдыг нэмж байгуулснаар улс, орон нутгийн төсвийн ачааллыг нэмэгдvvлсэн байна.

Нэг хvн амд ногдох орон нутгийн төсвийн орлого, зарлага аймгууд хооронд ихээхэн ялгаатай байна. Хамгийн цөөн хvн амтай Говь-Сvмбэр аймгийн нэг хvн амд ногдох төсвийн зарлага хамгийн олон хvн амтай Хөвсгөл аймгийнхаас 2,3 дахин их байна. Энэ харьцаа сумдад бvр их ажиглагдана. 1400 хvн амтай Төв аймгийн Баянхангай сумын нэг хvнд ногдох төсвийн зарлага нь Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумынхаас даруй 3,5 дахин их байх жишээтэй.

Иймээс засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хуваарийг хvн төвтэй хөгжлийн бодлого хэрэгжvvлж байгаа төр засгийн бодлоготой уялдуулж, орон нутгийн бие даан хөгжих чадавхийг нь дэмжиж өнөөгийн зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд зохицуулан шинэчлэн зохион байгуулах шаардлага амьдралаас урган гарч байна. Ялангуяа, засаг захиргааны vvрэг давамгайлсан нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хуваарийг эдийн засгийн хөгжил, нийгмийн шаардлага, аж ахуйн vvрэгтэй хосолсон байдалд оруулах хэрэгтэй байна.� Мөн хөдөөгийн хvн амд vзvvлэх боловсрол, эрvvл мэнд, соёл, ахуйн болон банк, санхvvгийн vйлчилгээг оновчтой байршуулах шаардлага ч тавигдаж байгааг хэлэх хэрэгтэй.

-Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг шинэчлэх талаар санал боловсруулах ажил тvрvvчийн Засгийн газрын vед нэлээд эрчимтэй байсан. Аймаг, хошуудын хуучин нэрийг сэргээсэн газрын зураг ч vйлдсэн байсан. Тэгээд юу болсон бэ?
-Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг шинэчлэх санал боловсруулах ажлын хэсгийг өмнөх Ерөнхийлөгч, Засгийн газраас байгуулан ажиллуулж байсан. Нилээд судалгаа хийж, хурал зөвлөгөөн зохион байгуулж санал авсан байх.

Энэ ажлыг хийхдээ дэлхийн улс орнуудын хөгжлийн хандлагыг харгалзан одоо байгаа аймгуудын бvтэц, зохион байгуулалтыг хадгалж, Засгийн газраас баталсан шинжлэх ухааны арга зvй, vндэслэлээр боловсруулсан нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны асуудлыг иж бvрэн хамарсан бvсчилсэн хөгжлийн бодлого, хөтөлбөртэй уялдуулан Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг боловсруулах шаардлагатай гэж бодож байна.

Зөвхөн хvн амын тоо, тvvхэн уламжлал, байгаль орчны өөрчлөлт, бэлчээрийн мал аж ахуйг тvлхvv харгалзсан хэлбэрээр уг ажлыг зохион байгуулж болохгvй. Санал боловсруулах ажлын хэсгээс хэвлvvлж тараасан газрын зургаас харахад санал болгосон дөрвөн том аймгийн нутаг дэвсгэр нь Монгол Улсын Баруун, Хангай,� Төв, Зvvн бvсийн нутаг дэвсгэртэй бараг давхцаж байсан.

Гэхдээ баруун бvсийн тулгуур төв Улиастай хотыг� Сайн ноён хан аймагт, хангайн бvсийн тулгуур төв Хархорин хотыг Тvшээт хан аймагт оруулж зурсан нь өнөөгийн Монгол Улсын, тэр тусмаа тухайн бvс нутгийн иргэдийн ой ухаанд тусахааргvй зvйл л дээ. Манжийн колоничлогчдоос угсаа залгамжилсан монгол ноёдын нэрээр нэрлэж байгуулсан хошуудын нэрийг нь уламжлал гэдгээр хvлээн авдаг юмаа гэхэд хошуу нь тухайн орчныхоо сумдын зах зээл, эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн төв болгох ажлыг захиргааны аргаар� тулган хvлээлгэж болохгvй.�

Зах зээл,тvvнийг дагасан тогтолцоо нь өөрийн хуулиар, эрэлт, нийлvvлэлт, байршлыг зохицуулдаг зvй тогтлоороо төвлөрлийг бий болгодог жамтай. Хангайн бvсэд хамрагдаж байгаа аймаг, сумдын� сvvлийн 16 жилийн хvн амын төвлөрлийн байдлыг судалж vзэхэд зөвхөн Мөрөн хот 45000 хvн амтай болж өргөжиж байхад бусад аймаг, сумдын төвд хvн амын мэдэгдэхvйц төвлөрөл бус харин ч цөөрөх хандлага ажиглагдаж байна.

Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг шинэчлэх ажлыг сэтгэлийн хөдлөл, мөрөөдлөөр хийдэг юм биш. Үvнийг шинжлэх ухааны тодорхой vзэл баримтлал, онол, аргачлал, арга зvйд тулгуурлан судалгаа шинжилгээний томоохон ажлын vр дvнд хийх ёстой. Энэ ажилд ШУА-ийн Үндэсний хөгжлийн хvрээлэнгийн эрдэмтдийн хvч, мэдээллийн санг ашиглах нь зvйтэй гэж vзэж байна.

-Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг шинэчлэхийн тулд нэн тэргvvнд ямар ажил� хийх ёстой вэ?
-Энэ ажлын төсөл, судалгааг төрийн болон иргэний нийгмийн оролцоотойгоор Монгол Улсын болон бvс нутгийн хөгжлийн бодлого судалдаг, хөтөлбөр боловсруулдаг эрдэм шинжилгээний байгууллага гvйцэтгэх нь зvйтэй.� Өөрөөр хэлбэл улс орон, бvс нутгийн хөгжлийн ирээдvйг харж боловсруулна гэсэн vг.

Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг шинэчлэхдээ Монгол Улсын бvсчилсэн хөгжлийн талаар олон жилийн турш нэгэнт хийгээд байгаа vзэл баримтлал, хууль тогтоомж, хөтөлбөр төслvvдийг судалж, тvvнд тулгуурлах ёстой. Монгол Улсын vндэсний хөгжлийн хөтөлбөр боловсруулах ажилтай уялдуулан зохион байгуулах ёстой.

Эдийн засаг, зах зээлийн хөгжлийн тулгамдсан асуудлуудыг хамтран шийдвэрлэх талаар сумдын гаргаж байгаа санал санаачилгууд, ялангуяа сумдын эдийн засаг, зах зээлийн бичил бvс байгуулах, хамтран ажиллах талаар хийж байгаа ажлуудыг судалж уялдуулах ёстой. Нутаг� залгаа сумдыг байгалийн болон уламжлалт vйлдвэрлэлийн нөөц, дэд бvтцийн уялдаа холбоо болон зах зээлийн таатай нөхцөл, тулгамдаж байгаа шийдвэрлэвэл зохих нийтлэг� асуудлуудыг хэрэгжvvлэхийн тулд бичил бvсээр хамтран ажиллах хууль эрх зvйн болон эдийн засгийн хөшvvргvvдийг хэрэглэж болох юм.

Энэ талаар жишээ хэлэхэд 2000-2004 онд Хөвсгөл аймгийн Засаг даргын тамгын газраас иргэдийнхээ саналын дагуу Хөвсгөл аймгийг 2020 он хvртэл бvсчилэн хөгжvvлэх хөтөлбөр боловсруулж тvvндээ Алаг-Эрдэнэ, Баянзvрх, Ренчинлхvмбэ, Улаан-Уул, Ханх, Хатгал, Цагааннуур, Чандмань-Өндөр сумдыг аялал жуулчлалын бvс, Их Уул, Рашаант, Тариалан, Цагаан-Үvр, Эрдэнэбулган зэрэг олон голын сав нутгийг газар тариалангийн бичил бvс болгон хөгжvvлэхээр төлөвлөсөн байсан. Үvнийг зөв зvйтэй ажил гэж бодож байна.

Өнөөгийн Монголын хvн амын хөгжлийн бодлогод угсаатны бvтэц харгалзан� ястан, хамаатнаар нь хошуу байгуулж цус ойртуулах бодлого явуулах уу, эсвэл аялал жуулчлал хөгжvvлэх сvлжээ байгуулж тохиромжтой сумдыг хоршуулан ажиллуулж аялал жуулчлалын бичил бvс хөгжvvлэх vv гэдгийг бодолцох хэрэгтэй болов уу.

Мөн хэт жижиг сумдыг нэгтгэх, vvнд ялангуяа аймгийн төв, томоохон суурин газрын дэргэд хаяа нийлэн байгаа эзэнгvй шахам болсон сумдыг нэн даруй хамруулах, сумдыг дунджаар 5-аас доошгvй багтай байхаар зохион байгуулах, хvн амд vзvvлэх төрийн болон эмнэлэг, боловсролын vйлчилгээний стандартыг аль болохоор харгалзах, сум, орон нутгийн төсвийн орлого бvрдэх боломж нөхцлийг хангаж чадах хэмжээний орон нутгийн бие даасан байдлыг хангах эдийн засаг, татварын хөшvvргийг өөрчилж өөрийгөө санхvvжvvлэх асуудлыг шийдвэрлэх зэргээр олон� хvчин зvйлсийн нөлөөллийг судалж тооцох шаардлагатай байна.

Мөн Монгол Улсын эдийн засгийн бvсчлэл, эдийн засаг, худалдааны чөлөөт бvс, бvсийн тулгуур төв хотууд, ойрын vед ашиглах ашигт малтмалын томоохон орд газрууд, зам харилцааны нэгдсэн сvлжээний орчин� зэрэг олон хvчин зvйлсийг мөн бодолцож, тооцож vзэх хэрэгтэй.

Ялангуяа Монгол Улсын vндэсний хөгжлийн болон бvсчилсэн хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжvvлэхийн тулд бvсvvдийн нутаг дэвсгэрийг засаг захиргааны хувьд зохион байгуулж, бvсvvдийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг батлах ажлыг нэн даруй шийдвэрлэх шаардлагатай.

Ингэснээр нэмэлт зардал, орон тоо гаргахгvйгээр бvс нутгийн хэмжээний эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчны хамгааллын асуудлыг бvсийн захиргаанд төвлөрvvлж зохион байгуулах, яамд, агентлагийн орон нутгийн бодлого, зохицуулалтын vйл ажиллагааг бvсэд шилжvvлэх боломж бvрдэх юм.

Мөн бvсийн гадаад харилцааг хөгжvvлэх, хөгжлийн банк байгуулах, аж ахуйн нэгж, компаниуд корпораци, группийн хэлбэрээр зохион байгуулагдан ажиллах, бvсийн зах зээлийн дотоод сvлжээ бvрэлдэн бий болоход таатай нөлөө vзvvлнэ. Үvнээс гадна төвлөрлийг сааруулах, орон нутгийн бие даасан байдлыг� нэмэгдvvлэх, орон нутгийн өөрөө өөрийгөө зохицуулах эрх хэмжээ жинхэнэ ёсоор хэрэгжих� боломж бvрдэх болно.