Бvсчлэн хөгжvvлэх нь хөдөө нутгийн хөгжлийн ирээдvйг ойртуулах арга юм Dienstag, 19. Februar 2008

(2005.10.21)
�Өнөөдөр� сонин Монголыг бvсчлэн хөгжvvлэх асуудлаар �Сум аймаг цөөрч, сул Монгол хөгжинө�, сумдын хөгжлийн талаар �Мартагдсан хөдөө: Сум� гэсэн хэлэлцvvлгийг явуулж байгаа билээ. Сонины хэлэлцvvлэгтэй холбоотой сэдвээр Монгол Улсын шадар сайд Ч.Улааны бичсэн өгvvллийг уншигчдадаа толилуулж байна.

Хот хөдөөгийн хөгжлийн тvвшин эрс ялгаатай байгаа нь өнөөгийн бодит байдал. Хөгжлийн энэ ялгааг багасгахад vе vеийн төр, засаг анхаарал хандуулж, эрэл хайгуул хийж байсан юм. Зах хязгаар хөдөө орон нутгийн хөгжлийг тvргэтгэх vндсэн арга зам нь бvсчлэн хөгжvvлэх явдал гэдэг нь дэлхийн улс орнуудын хөгжлийн туршлагаас тодорхой харагдаж байна.

Улсын УИХ, Засгийн газраас улс орноо бvсчлэн хөгжvvлэх талаар олон чухал арга хэмжээ авч байгаа. Саяхан Засгийн газрын өргөтгөсөн хуралдаанаар эдийн засгийн бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөрийг хэлэлцэн баталж мөрдvvлэхээр шийдвэрлэлээ.

Эдгээр хөтөлбөрийг Монгол Улсыг хөгжvvлэх тулгуур vзэл санааг тодорхойлсон “Монгол Улсын хөгжлийн vзэл баримтлал”, Монгол Улсын vндэсний аюулгvй байдлын vзэл баримтлал”, “Монгол Улсын бvсчилсэн хөгжлийн vзэл баримтлал”, “Бvсvvдийн хөгжлийн дунд хугацааны стратеги” зэрэг холбогдох эрх зvйн баримт бичгvvд, бусад орны бvс нутгаа хөгжvvлсэн туршлагыг vндэслэн боловсруулсан юм.

Бvсчлэн хөгжvvлэх шаардлага, эрх зvйн vндэслэл
Сvvлийн арав гаруй жил зах хязгаар, хөдөө орон нутгийг хөгжvvлэх цэгцтэй бодлогыг боловсруулан хэрэгжvvлж чадахгvй байснаас хvндрэлтэй олон асуудал хуримтлагдаад байгааг хэн бvхэн мэдэж, мэдэрч байна.

Улаанбаатар хоттой хөдөөгийн бvсvvдийг харьцуулахад эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн олон шалгуур vзvvлэлт ихээхэн доогуур тvвшинд байна. Тухайлбал бvсийн нэг хvн амд ногдох дотоодын нийт бvтээгдэхvvн, эрчим хvчний хангамж, замын сvлжээний хангамжийн коффициент, хvний хөгжлийн индекс зэрэг шалгуур vзvvлэлт бvхий хөгжлийн тvвшний индексээр Улаанбаатарын бvсээс Баруун, Зvvн бvс 3.0, Хангайн бvс 2.1, Төвийн бvс 1.7 дахин доогуур байна. Төвөөс алслагдах тутам хөгжлийн тvвшний ялгаа ихсэж байна.

Хөгжлийн тэнцвэрт бус байдлаас шалтгаалан зах хязгаар, хөдөө нутагт амьдарч буй иргэдэд vзvvлж буй боловсрол, эрvvл мэнд, нийгмийн хамгаалал, мэдээлэл, нийтийн ахуйн vйлчилгээ зэрэг vндсэн vйлчилгээ Улаанбаатартай харьцуулахад чанар, хvртээмжийн хувьд vлэмж доогуур байгаа юм. Дээд боловсрол, эмнэлгийн нарийн мэргэжлийн тусламж, эрх зvйн vйлчилгээ зэрэг өндөр чанартай vйлчилгээ хvртэх өртөг өндөр байгаа төдийгvй хөдөөгийн хvмvvсийн орлого бага, vйлчилгээний сонголт хангалтгvйгээс хамаарч тэдний хэрэглээ vлэмж хязгаарлагдмал байгаа нь нууц биш юм.

Үйлдвэрлэл, vйлчилгээний хөгжил сул, зах зээлийн багтаамж багаас шалтгаалан ажлын байр бий болгох, хувиараа бизнес эрхлэх боломж� хязгаарлагдмал байгаагийн зэрэгцээ цахилгаан, дулаан, зам, тээвэр, харилцаа, холбооны vйлчилгээтэй уялдаад vйлдвэрлэл, vйлчилгээ эрхлэх, оршин амьдрах орчин нөхцөл ч харьцангуй таатай бус байна.

Энэ байдалтай уялдан хөдөөнөөс хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн нэмэгдэж, зах хязгаар, хөдөө нутгийн хvн амын тоо, жилийн дундаж өсөлт буурах, ажилгvйдэл, ядуурлын тvвшин өсч, төрийн захиргаа, нийгмийн vйлчилгээний өртөг зардал нэмэгдэх, улмаар бvс нутгийн эдийн засгийн дорой байдал, тулгамдсан асуудлууд нь улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг хойш татах гол хvчин зvйл болох зэрэг олон сөрөг vр дагавар гарч байна.

Үvний зэрэгцээ хөдөөгийн хөгжлийн хоцрогдонгуй байдал нь Монгол Улсын эдийн засгийг газар зvйн байрлалынх нь дагуу гадаад орнуудтай холбон хөгжvvлэх, гадаад хамтын ажиллагааны vр өгөөжийг нэмэгдvvлэх боломжийг ч хязгаарлаж байгаа юм.

Эл байдал олон жил vргэлжилвээс хөгжлийн төв рvv татагдсан их нvvдэл өргөжиж, хот хөдөөгийн ялгаа улам гvнзгийрч, зах хязгаар, хөдөө нутаг эзгvйрэх, нийслэл, хотуудын ачаалал ихсэх, нийгмийн бухимдал, хот хөдөөгийн зөрчил vлэмж нэмэгдэх байдалд хvрч болзошгvй байна.

Хэдийгээр хөдөө орон нутгийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг тvргэтгэх талаар төр, засгаас тодорхой арга хэмжээ авч хэрэгжvvлж байсан ч тэр бvр зах хязгаар, хөдөө нутгийн иргэдийн хvсэн хvлээж байсан vр дvнд хvрч чадаагvй нь нууц биш ээ.

Харин сvvлийн жилvvдэд улс орны санхvv, эдийн засгийн макро тvвшинд гарсан бодит vр дvн, бизнесийн хvрээ болон, гадаад харилцаанд гарсан нааштай өөрчлөлтvvд нь бvс нутаг, зах хязгаар, хөдөөд илvv их анхаарал хандуулах, тогтвортой, цэгцтэй, төвлөрсөн бодлого явуулж хэрэгжvvлэх боломж, нөхцөлийг бvрдvvлж байна.

Энэхvv байдлыг харгалзан УИХ 2001 онд “Монгол Улсын бvсчилсэн хөгжлийн vзэл баримтлал”, 2003 онд “Бvсvvдийн хөгжлийн дунд хугацааны стратеги”, “Бvсчилсэн хөгжлийн удирдлага зохицуулалтын тухай хууль”-ийг батлан гаргасан билээ. Улмаар Монгол Улсын бvсvvдийн хөгжлийн дунд хугацааны стратегид vндэслэн бvс бvрийн хөгжлийн хөтөлбөрийг тухайн бvсэд багтах аймгуудын оролцоотой 2003 оноос эхлэн боловсруулж, холбогдох төсөл, арга хэмжээг жил бvрийн vндсэн чиглэл, улсын төсөвт тусган дэс дараатай хэрэгжvvлэхийг Засгийн газарт чиглэл болгосон юм.

УИХ-ын 2004 оны сонгуулийн vр дvнд байгуулагдсан Засгийн газрын vйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Бvс нутгийн онцлогт тохирсон бvс нутгийн хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжvvлнэ” гэж тусгасан.

Хөтөлбөр боловсруулсан онол арга зvйн vндэслэл, туршлага, хөтөлбөрийн бvтэц
Дэлхийн олонх орон бvс нутгийн хөгжлийн хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжvvлж байна. Франц улс өнгөрсөн зууны 60-аад оноос 2000 он хvртэл бvс нутгуудаа хөгжvvлэх хөтөлбөр, Япон өнгөрсөн зууны 60-аад онд нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн хөтөлбөр, Канад, Австри, Энэтхэг зэрэг олон орон бvс нутгийн хөгжлийн хөтөлбөр, Бидний хөрш ОХУ Алс дорнод, Байгаль орчмын бvс нутгийг хөгжvvлэх хөтөлбөр, Сибирийн эдийн засаг, нийгмийг хөгжvvлэх “Сибирь” хөтөлбөр, Умард Кавказыг хөгжvvлэх хөтөлбөр зэрэг бvс нутгийн хөгжлийн хөтөлбөрvvд боловсруулан хэрэгжvvлсэн байна. Тvvнчлэн Европын холбоо бvс нутгийн хөгжлийн хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжvvлэхэд ихээхэн ач холбогдол өгч, гишvvн орнууддаа тавих нэг шаардлага болгосон байна.

Бvсийн хөгжлийн хөтөлбөрийг боловсруулахдаа дээрх орнуудын туршлагыг зохих хэмжээгээр харгалзахын зэрэгцээ дэлхийн олон оронд баримталж байгаа� “Экспортод суурилсан онол”, “Бvс нутгийн хөгжлийн шинэ сонгодог онол”, “Хөгжлийн туйлын онол”, “Шинэ эдийн засгийн газар зvйн онол”, “Бvс нутгийн шинэчлэлийн шинэ vзэл баримтлал” зэрэг бvсчилсэн хөгжлийн онолын vндэслэлvvдийг өргөн� ашигласан юм.

Хөгжлийн аливаа хөтөлбөрvvд, тэдгээрийн дотор бvс нутгийн хөгжлийн хөтөлбөр боловсруулж буй дэлхий нийтийн жишгээс vзэхэд Хvн амын хvчин зvйлсийг хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрvvдэд өргөн тусгах;� Байгалийн нөөцийн ашиглалт, байгаль орчны хамгааллын асуудлуудыг нэн тvрvvнд шийдвэрлэх; Даяаршлын vйл явц, дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд мэдрэмжтэй байх гэсэн гурван чиглэлд онцгой анхаардаг байна.

Бид ч бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөрийг боловсруулахдаа энэ жишгийг харгалзан vзсэн юм. Мөн эдийн засаг, математикийн салбар хоорондын балансын загвар дээр vндэслэн бvсvvдийн эдийн засгийн өсөлт, салбарын бvтцийн өөрчлөлтийн хөтөлбөрийг хэрэгжvvлэх vе шатаар зааглан тодорхойлох оролдлого хийсэн болно. Гадаад, дотоодын судлаачдын дvгнэлт болон зарим орны туршлагаас vзэхэд ийм хөтөлбөрvvдийг 10-15 жилийн хугацаанд хэрэгжvvлсэн нь vр дvнтэй болсон байдгийг харгалзан хөтөлбөр хэрэгжих хугацааг 10 жил байхаар сонгон авсан.

Энэ бvгдийг харгалзан бvсvvдийн хөгжлийн стратеги, хөтөлбөрийг боловсруулах аргачлал, арга зvйг боловсруулан Үндэсний хөгжлийн хvрээлэнгийн эрдмийн зөвлөлөөр хэлэлцэн баталж мөрдсөн юм.
Бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөрvvд нь Эдийн засгийн хөгжил; Нийгмийн хөгжил; Байгалийн нөөцийн ашиглалт, байгаль орчны хамгаалал; Хөтөлбөрийг хэрэгжvvлэх нийтлэг арга хэрэгсэл гэсэн vндсэн бvлгээс бvрдэж байна.

Бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөрийг бvс тус бvрт зохион байгуулагдсан зөвлөлгөөнөөр� хэлэлцvvлж, яам, аймаг орон нутгаас гаргасан саналуудын дагуу зохих тодотгол, нэмэлт өөрчлөлтийг хийж сайжруулсан юм.�

Бvсvvдийн хөгжлийн стратеги нь 4-5 жилд хэрэгжих, одоо нэгэнт vндэс суурь нь тавигдаж, эхлэл нь тодорхой болсон ойрын жилvvдийн зорилт, 5-10 жилийн дараа хэрэгжих урт хугацааны хөгжлийн прогноз, төсөөллийг өөртөө агуулж байгаагаараа ихэд өргөн хvрээтэй, гvн гvнзгий утга агуулгатай баримт бичиг болж байна.

Өнөөгийн vйл ажиллагааны сайн давуутай тал, ололт амжилтыг бататган өргөжvvлэх, алс хэтийн зорилтдоо хvрэх зоримог шийдэл, өөдрөг хувилбаруудыг өөртөө агуулсан юм. Энэ утгаар нь зарим хvмvvс хvсэл мөрөөдлийн цуглуулга, vл гvйцэлдэх утга санаа гэж шvvмжлэх аяс гаргахыг vгvйсгэх аргагvй.

Бvхэлд нь нарийвчлан судалбал бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөр нь нэгдсэн арга зvй, аргачлалаар боловсруулагдсан урьд өмнө гарсан олон хөтөлбөр, төслvvдийг нэгтгэн авч vзсэн, бодитой хэрэгжих vндэслэл тооцоотой баримт бичиг болсон юм.

Бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөрийн хvрээнд шийдвэрлэх томоохон асуудлууд
Бvсvvдийн хөгжлийн vндсэн стратеги нь хvнээ эрхэмлэн дээдэлсэн, байгаль орчныхоо онцлогт зохицсон, мэдлэг, мэдээллийн технологи, шинжлэх ухааны ололтод суурилсан, өндөр өсөлттэй, өөрийгөө тэтгэдэг, оновчтой бvтэц бvхий эдийн засагтай болоход оршиж байна.

Энэ зорилтдоо хvрэхийн тулд өнөөгийн бий болсон эдийн засаг, нийгмийн боломж, чадамждаа тулгуурлахын зэрэгцээ шинэ боломжийг бий болгож, шинэ давуу тал олж авах хэрэгцээ шаардлагыг ч харгалзан vзсэн юм.

Баруун бvсийн хөгжлийн хөтөлбөрт:
-Баян-Өлгий аймгийн Асгатын мөнгөний, Улаан-Уулын гянтболдын, Завханы Баян-Айргийн зэс, алтны, Ховдын Мянгадын Халзан Бvргэтэйн ховор металлын ордуудыг ашиглалтад оруулах; Говь-Алтайн Талын мэлтсийн алтны орд газрын геологи хайгуулын ажлыг гvйцэтгэж, ашиглалтад оруулах арга хэмжээ авах; Завханы Алдархаан сумын фосфоритын ордод нарийвчилсан хайгуул хийж, ашиглалтын асуудлыг судалж шийдвэрлэх;

-Баян-Өлгий аймгийн Нvvрст хотгор, Ховдын Хөшөөт, Увсын Хартарвагатай, Хvдэн, Ихмянган, Говь-Алтайн Зээгт, Хvрэнголын нvvрсний уурхайнуудын нvvрс олборлолтыг нэмэгдvvлж, бvсийн хэрэгцээг хангах, улмаар экспортод гаргах;

-Ховд, Улиастай хотод “Ховд”, “Улиастай” vйлдвэрлэл, технологийн парк� байгуулах; Баян-Өлгийн Цагааннуурын худалдааны чөлөөт бvсийг нээн ажиллуулах ажлыг зохион байгуулах;

-Булган-Ховд-Өлгий-Цагаанннуур, Ховд-Улаангом-Хандгайт, Ханх-Мөрөн-Улиастай-Алтайн чиглэлийн босоо тэнхлэгийн хатуу хучилттай авто замыг барьж эхлэх; Улиастай-Ховд, Алтай-Ховд, Алтай-Улиастайн хоорондох авто замыг сайжруулах;

-Говь-Алтай аймагт 11 мвт хvчин чадалтай Тайширын УЦС, Завхан аймгийн Ургамал суманд УЦС, Ховд аймагт 12 мвт хvчин чадалтай Дөргөний УЦС-ыг барьж, ашиглалтад оруулах; Ховдын Үенчийн УЦС-ыг барьж, Булган, Алтай сумдыг� цахилгаан дамжуулах агаарын шугамаар холбох; Увсын Хартарвагатайн нvvрсний уурхайг тvшиглэн нvvрсийг хийжvvлэх технологид суурилсан хийн генераторын цахилгаан станц барих ажлыг судлан хэрэгжvvлж эхлэх;

-Ховд-Улаангомын чиглэлд өндөр хурдны� шилэн кабелийн хот хоорондын сvлжээ байгуулах зэрэг стратегийн тэргvvлэх зорилтуудыг шийдвэрлэхээр авч vзэж байна.

Үvний зэрэгцээ аймгийн төвvvдэд байгуулах vйлдвэрлэл, технологийн паркуудад суурилсан боловсруулах аж vйлдвэр, мал аж ахуй, газар тариалангийн гаралтай болон орон нутгийн бусад тvvхий эд, материалд тулгуурласан боловсруулах, эцсийн бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэх жижиг, дунд vйлдвэр, барилгын материалын vйлдвэр, байгаль, ан агнуур, тvvх соёлын чиглэлээр хөгжих аялал жуулчлалын шинэ салбарын хөгжил онцгой vvрэгтэй байх болно.

Хангайн бvсийн хөгжлийн хөтөлбөрт:
-Эрдэнэтийн уулын баяжуулах vйлдвэрийг тvшиглэн зэс, молибдений vйлдвэр байгуулах, Хөвсгөлийн фосфорит, Эрдэнэтийн зэсийг хими-технологийн аргаар хослон боловсруулах; Сайхан голын төмөр-манганы орд зэрэг ирээдvйтэй объектуудыг цогцолбороор ашиглах бэлтгэлийг хангах, алслагдсан орон нутагт бага оврын уул уурхайн баяжуулах vйлдвэрvvд байгуулах;

-Тариат сумын Шаврын цармын гоёлын өнгөт чулууны ордыг ашиглаж гоёл, чимэглэлийн бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэх; Орхон сумын шохойн чулууны ордуудыг ашиглан шохойн vйлдвэр байгуулах;�

-Эрдэнэт, Хархоринд vйлдвэрлэл, технологийн парк байгуулах, бvсийн хөгжлийн тулгуур төвийг хөгжvvлэх, хөгжлийн шинэ голомт нутгуудыг бий болгох;

-Эрдэнэт-Булган-Уньтын авто замыг барьж дуусгах; Дашинчилэн-Өгийнуур-Батцэнгэл-Хануйн гvvр, Өвөрхангай-Баянхонгорын хөндлөн тэнхлэгийн, Хархорин-Цэцэрлэг-Тосонцэнгэлийн босоо чиглэлийн авто замыг хайрган, улмаар хатуу хучилттай болгох; Ханх-Хатгал-
Мөрөнгийн авто замыг сайжруулах; Бага-Илбэнхийн боомтоос Булган, Хархорин, Арвайхээрийг дамжин Баянхонгорыг хамран Шивээхvрэнгийн боомтоор гарах босоо тэнхлэгийн замуудыг барьж эхлэх;

-Хархоринд олон улсын нисэх онгоцны буудал барьж эхлэх; Мөрөнгийн нисэх буудлыг олон улсын нислэгийн шаардлага хангах тvвшинд хvргэн тохижуулах;

-Эрдэнэт-Мөрөнгийн чиглэлд төмөр зам тавих асуудлыг судлах;

-Орхон, Чаргайтын усан цахилгаан станцыг барих, Эгийн голын УЦС-ын барилгын ажлыг эхлvvлэх; Баянтээгийн нvvрсний уурхайг тvшиглэн орчин vеийн дулааны цахилгаан станц барих;

-Хөвсгөл-Булган-Архангай аймгийг өндөр хурдны агаарын шилэн кабелиар холбох; Улаанбаатар-Дашинчилэн-Булган, Дашинчилэн-Арвайхээр чиглэлийн дамжуулах сvлжээг шилэн кабелиар шинэчлэх зэрэг стратегийн тэргvvлэх зорилтуудыг хэрэгжvvлэхээр төлөвлөж байна.

Тvvнчлэн Хархорин, Хорго, Хөвсгөлийн аялал жуулчлал, амралт сувиллын цогцолбор, бvс, аймгийн төв, томоохон суурин газар байгуулах, мал аж ахуй, газар тариалангийн гаралтай болон орон нутгийн тvvхий эд, материалыг боловсруулах, эцсийн бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэх жижиг, дунд vйлдвэр, барилгын материал, модны vйлдвэрийн хөгжил энэ бvсэд онцгой vvрэгтэй байх болно.

Төвийн бvсийн хөгжлийн хөтөлбөрт:
-Оюутолгойн зэс, алт, мөнгөний орд газрыг эзэмшиж, эрдэс тvvхий эдийн нөөцийг ашиглах шинэ хvчин чадлыг бий болгох, уул уурхайн vйлдвэрлэлийг өргөтгөх; Цагаан суваргын зэс, Билvvтийн шохойн чулуу, Даланжаргалан, Иххэт сумын нутаг дахь хайлуур жонш, Өргөн, Сайхандулааны нутаг дахь цеолит, Лvнгийн газрын ховор элемент зэрэг орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах;

-Үйлдвэрлэл, технологийн “Дархан”, “Сэлэнгэ”, “Зуунмод”, ”Алтанговь” парк, Замын-Үvд, Алтанбулагийн чөлөөт бvсийг ажиллуулж эхлэх;

-Зvvнбаянгийн орд газрыг тvшиглvvлэн газрын тос боловсруулах бага оврын vйлдвэрийг байгуулах;

-Мянганы замын босоо тэнхлэгийг ашиглалтад оруулж, Азийн авто замын сvлжээнд� холбох;

-Тавантолгойн нvvрсний уурхайг тvшиглэн 250 мегаваттын хvчин чадалтай дулааны цахилгаан станц барьж ашиглалтад оруулах; БНХАУ-Нарийн сухайт-Гурвантэс-Сэврэй-Баяндалай-Даланзадгадын чиглэлээр эрчим хvчний сvлжээг бий болгох; Дундговь аймгийн Шивээговь-Баянжаргалан-Өндөршил, Хулд-Өлзийтийн чиглэлд цахилгаан дамжуулах шугам барих; Төв аймгийн Салхит ууланд салхин станц байгуулах; Оюутолгой, Цагаансуврага, Даланжаргалангийн vйлдвэрvvдийн эрчим хvчний хэрэгцээг хангах цахилгаан дамжуулах шугам барих; Дорноговь аймгийн Сайншанд-Сайхандулаан, Улаанбадрах, Эрдэнэ сумдад цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, дэд өртөөг барьж ашиглалтад оруулах; Шивээ-Овоогийн уурхайг тvшиглэн нvvрсний цэвэр технологи бvхий цахилгаан станц барих; атомын эрчим хvчийг ашиглах бэлтгэлийг хангах зэрэг томоохон зорилтуудыг хэрэгжvvлэхээр тусгав.

Мөн бvсийн тулгуур төвvvд, аймгийн төвvvдэд байгуулах vйлдвэрлэл, технологийн паркуудад тvшиглэсэн боловсруулах аж vйлдвэр, томоохон төв суурин газар байгуулах, мал аж ахуй, газар тариалангийн гаралтай болон орон нутгийн бусад тvvхий эд, материалд тулгуурласан боловсруулах, эцсийн бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэх vйлдвэр, барилгын материалын vйлдвэр, аялал жуулчлалын салбарын хөгжил онцгой vvрэгтэй байхаар байна.

Зvvн бvсийн хөгжлийн хөтөлбөрт:
-Сvхбаатар аймгийн Төмөртийн овооны цайр, Дорнод аймгийн Цавын холимог металл, Хэнтий амйгийн Баргилтын төмрийн хvдрийн ордуудыг ашиглаж эхлэх, Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр, Бэрх, Сvхбаатар аймгийн хайлуур жоншны vйлдвэрvvдийн олборлолтыг нэмэгдvvлж, шинэ зах зээлд тогтвортой нийлvvлэх, Дорнод аймгийн Мардайн уран, Улаан цавын орд, Хэнтийн Өмнөдэлгэрийн холимог металл, Сангийн далай, Шорвог нуурын шvv, давсны орд газруудыг ашиглах;

-“Дорнод” vйлдвэрлэл, технологийн паркийг Чойбалсан хотод байгуулж, ашиглуулж эхлvvлэх;

-Баянтvмэнгийн төмөр замыг Баруун Урт-Бичигтийн чиглэлээр БНХАУ-тай холбох; улмаар Мянганы замыг зvvн хилээр БНХАУ-тай холбох ажлыг дуусгах; хилийн зарим боомтод худалдааны чөлөөт бvс байгуулах; Мянганы замын Цэнхэрмандал-Өндөрхаан-Сvмбэрийн чиглэлийн хатуу хучилттай авто зам барих; Баруун-Урт-Дарьганга, Баруун-Урт-Эрдэнэцагаан, Баруун-Урт-Тvмэнцогт, Баруун-Урт-Мөнххааны чиглэлийн замыг сайжруулсан зам болгох ажлыг дуусгах;

-Мянганы замын босоо тэнхлэгийн Эрээнцав-Чойбалсан-Баруун-Урт-Бичигт чиглэлийн хатуу хучилттай авто замыг барьж эхлэх, Чойбалсан хотод олон улсын нисэх буудал барих; зvvн бvсийн эрчим хvчний сvлжээг Төвийн эрчим хvчний нэгдсэн сvлжээтэй холбох Өндөрхаан-Баруун-Уртын 110 КВт-ын цахилгаан дамжуулах шугамыг барих зэрэг стратегийн тэргvvлэх зорилтуудыг хэрэгжvvлэхээр төлөвлөж байна.

Үvний зэрэгцээ vйлдвэрлэл, технологийн паркад тvшиглэсэн дэвшилт технологи бvхий vйлдвэрvvд, мал аж ахуйн болон орон нутгийн тvvхий эд, материалд тулгуурласан боловсруулах, эцсийн бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэх жижиг, дунд vйлдвэр, барилгын материалын vйлдвэр, байгаль, тvvх соёлын, аялал жуулчлалын салбарын хөгжил онцгой vvрэгтэй байхаар байгаа юм.

Бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөр хэрэгжсэнээр бvсvvдийн нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны хөгжлийн хvрээнд олон чухал асуудал шийдвэрлэгдэнэ.

Тухайлбал;
-Шинжлэх ухаан, мэдээлэл-технологийн төв байгуулах, бvс дотроо шаардагдах мэргэжилтэн, мэргэжилтэй ажилтныг бэлтгэх их дээд сургууль, мэргэжлийн� сургалт vйлдвэрлэлийн төвvvдийг хөгжvvлэх;

-Бvсийн урлаг, соёлын байгуулагууд бий болгох, хөгжvvлэх, хөдөөгийн хvн амд зохистой vйлчлэх зорилгоор урлаг, соёлын байгууллагын байршил, хvчин чадлыг оновчтой болгох;

-Бvсийн оношлогоо эмчилгээний төвvvдийг тоног төхөөрөмж, боловсон хvчний хангамжийн хувьд III зэрэглэлийн эмнэлгийн тvвшинд хvргэх, шинээр байгуулах, сумдын хvн амд vзvvлэх эмнэлгийн нарийн мэргэжлийн тусламж vйлчилгээний цар хvрээг өргөжvvлэх, эрvvл мэндийн байгууллагын байршил, иргэдэд vзvvлэх vйлчилгээний төрөл, хэлбэрийг төрөлжvvлэн чанаржуулах, теле-анагаахын vйлчилгээг хөдөөд нэвтрvvлэх, эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хангамжийн сvлжээ байгуулах;

-Хvн амыг ядуурлаас сэргийлэх, амьдрах ухаанд суралцуулах, хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих төвvvд байгуулах, нийгмийн халамж, vйлчилгээний шинэ төрлvvдийг бий болгох, хөдөлмөр, тэтгэвэр, тэтгэмж, хөдөлмөр эрхлэлтийн цогц vйлчилгээ vзvvлэх зэрэг олон чухал нийтлэг зорилтыг хэрэгжvvлэх болно.

Байгаль орчны хvрээнд байгаль орчны доройтлыг хамгаалахад чиглэсэн ус, ойн ашиглалт хамгаалалтыг сайжруулах, агаарын бохирдол, цөлжилт элсний нvvлтээс сэргийлэх, биологийн төрөл зvйлийг хамгаалах, гамшгаас сэргийлэх чиглэлээр олон асуудлыг шийдвэрлэх шаардлага тулгарч байгаа юм. �

Хөтөлбөрийг хэрэгжvvлснээр гарах vр дvн
�Бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжvvлснээр бvсийн хөгжлийн тулгуур төв хотууд, аймгийн төв зэрэг томоохон суурин газруудыг хооронд нь болон гадаад зах зээлтэй холбох, зах хязгаар, хөдөө нутгийн хөгжлийн vндэс болсон эрчим хvч, зам тээвэр, холбоо, мэдээллийн сvлжээний нэгдсэн тогтолцоо бvрдэж; ирээдvй бvхий хөгжлийн голомт нутгууд шинээр тодорч; хөдөөд хөрөнгө оруулалт эрчимтэй хийгдэнэ гэж vзэж байна.

Тvvнчлэн зах хязгаар, хөдөө орон нутагт байгаа хөгжлийн асар их нөөц болох газрын доорх эрдэс баялаг, мал аж ахуй, газар тариалангийн гаралтай арвин их тvvхий эд, орон нутгийн бусад тvvхий эд, материалд vндэслэсэн, улсын болон бvсийн эдийн засгийн хөгжилд мэдэгдэхvйц нөлөө vзvvлэх уул уурхайн олборлох, боловсруулах vйлдвэр, аж vйлдвэрийн салбарын болон барилгын материалын салбарын дэвшилт технологи бvхий шинэ шинэ жижиг, дунд vйлдвэрvvд, хөдөө аж ахуйн цаашдын хөгжлийг тодорхойлох загвар аж ахуйнууд олноор бий болно.

Үvний зэрэгцээ нийгмийн vйлчилгээний оновчтой тогтолцоо бvрдэж, байгаль орчныг хамгаалах, зvй зохистой ашиглах талаар тvгээмэл ач холбогдол бvхий бодит алхмууд хийгдэж, бvсvvдийн бие даасан гадаад харилцаа хөгжин төлөвших зэрэг хөдөөгийн хөгжлийн цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлсон өөрчлөлтvvд гарна.

Энэ бvхний vр дvнд бvсийн дотоод, гадаад зах зээлд өрсөлдөн, бие даан хөгжих эдийн засгийн чадамж дээшилж; бvсvvдийн хооронд болон бvс дотор vйлдвэрлэл, vйлчилгээний хоршилт, төрөлжилт, дагналт,� нийгэм соёлын харилцан уялдаатай бvтцvvд бий болж, хvн амын суурьшил тогтворжино.

Тvvнчлэн бvс нутгуудад эдийн засгийн өсөлт эрчимжиж, салбарын бvтэц боловсронгуй болох, улмаар ажилгvйдэл, ядуурал буурч, хvн ам төрж өссөн нутагтаа ая тухтай ажиллаж амьдрах таатай орчин бvрдэнэ гэж vзэж байна.

Энэ бvхний vр дvнд Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийг томсгох нийгэм, сэтгэл зvй, эдийн засаг, дэд бvтцийн таатай нөхцөл бvрдэнэ.�

Өнөөгийн байдлаар өсөж төрсөн нутагтаа хvн ам тогтвор суурьшилтай идээшин амьдарч, хvн амын өсөлт нь хэвийн байгаа эсэхийг анхаарахгvй байж болохгvй билээ. Хvн амын жилийн дундаж өсөлт 2003 оны байдлаар Баруун бvсэд 0.2, Хангайн бvсэд 1.3, Төвийн бvсэд 0.4, Зvvн бvсэд 0.2 хувь байгаа нь Улаанбаатарын бvсээс 2.3-15 дахин доогуур байна. Ажилгvйдлийн тvвшин ч Улаанбаатартай харьцуулахад бvсvvдэд 1.3-3.0 дахин өндөр байна.

Бvсийн эдийн засгийн чадавхийг тодорхойлох нэг хvн амд ногдох дотоодын нийт бvтээгдэхvvний хэмжээ Улаанбаатарт 949.9 мян.төгрөг байхад Баруун бvсэд 269.3, Хангайн бvсэд 470.2, Төвийн бvсэд 364.5, Зvvн бvсэд 397.1 төгрөг байна. Бvсийн дотоодын нийт бvтээгдэхvvнд хөдөө аж ахуйн салбарын эзлэх хувийн жин зах хязгаарын болон хөдөөгийн аймгуудад ойролцоогоор 70 орчим хувь байгаа юм. Алсдаа зах хязгаар нутгийн хvн ам улам ядуурч, улам цөөрч, төвдөө төвлөрөл эрчимтэй явагдах процесс нэгэнт эхэлчихсэн байгаа нь хэнд ч тодорхой байна.

�Харин хөгжлийн хөтөлбөр хэрэгжсэнээр бvсvvдийн дотоодын нийт бvтээгдэхvvний vйлдвэрлэлийн хэмжээ жилд дунджаар 6.9�19.5 хувь өсөх, нэг хvн амд ногдох дотоодын нийт бvтээгдэхvvн дунджаар 1.0 сая төгрөгт хvрэх, ажилгvйдэл, ядуурлын тvвшин 2 дахин буурах, хvн ам 0.7�2.0 хувь өсөх, дундаж наслалт 63�65-д хvрэх боломжтой тооцоо гарч байна.

Хөтөлбөр бvрэн хэрэгжсэнээр Баруун бvс бэлчээрийн мал аж ахуй, усалгаатай газар тариалан, жижиг, дунд боловсруулах vйлдвэр, уул уурхай, эрчим хvчний vйлдвэр, Хангайн бvс бэлчээрийн мал аж ахуй, газар тариалан, аялал жуулчлал, амралт сувиллын vйлчилгээ, жижиг, дунд vйлдвэр, уул уурхайн олборлох, боловсруулах vйлдвэр, мод боловсруулах vйлдвэр, Төвийн бvс бэлчээрийн болон эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариалан, уул уурхайн олборлох боловсруулах vйлдвэр, жижиг дунд vйлдвэр, аялал жуулчлал, амралт сувиллын vйлчилгээ, Зvvн бvс уул уурхайн олборлох, боловсруулах vйлдвэр, бэлчээрийн болон эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариалан, жижиг, дунд vйлдвэр, аялал жуулчлал давамгайлан хөгжсөн, хvн ам өсөж төрсөн нутагтаа тогтвор сууршилтай ажиллаж амьдрах бvх талын бололцоо, нөхцөл бvрдсэн эрчимтэй хөгжлийн голомт нутгууд болох vндэс бvрэн бvрдэнэ гэсэн өөдрөг төсөөлөл тодорч байгаа юм.
�
Xөтөлбөрийг хэрэгжvvлэх арга хэрэгсэл, санхvvгийн баталгаа, хяналт шинжилгээ
Өмнөх жилvvдийн туршлага, сургамжаас vзэхэд бид олон чухал төсөл, хөтөлбөр, vзэл баримтлал оловсруулан гаргасан ч тvvний хэрэгжилтийг тууштай зохион байгуулж чадахгvй байснаас хvсэн хvлээсэн vр дvнд хvрч чадахгvй байсан байна. Энэ байдлаас дvгнэлт хийж бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжvvлэх удирдлага зохион байгуулалтын бvтэц, эдийн засгийн өсөлтийг хангах vндсэн арга хэрэгсэл, хөтөлбөрийг хэрэгжvvлэх санхvvгийн эх vvсвэрийг бvрдvvлэх арга зам, олон нийтийн оролцоог хангах хэлбэрийн талаар хөтөлбөр тус бvрт дэлгэрэнгvй авч vзсэн юм.

Яам, агентлаг, бvсийн зөвлөл, аймгуудын vйл ажиллагааг оновчтой уялдуулах, бvх шатны төсөв, vндсэн чиглэлд хөтөлбөрт тусгагдсан зорилт арга хэмжээг тодорхой тусган хэрэгжvvлэх, эдийн засгийн өсөлтийг vндэсний vйлдвэрлэл, vйлчилгээ, уул уурхайн салбарын эрчимтэй өсөлтөөр хангах, экспортын зориулалттай импортыг орлох vйлдвэрлэлийг дэмжих, жижиг дунд vйлдвэрлэлийг дэмжсэн эдийн засгийн урамшууллын механизм бий болгох, лизингийн vйлчилгээг оновчтой зохион байгуулах, бvсийн тулгуур төв, хотуудыг эрчимтэй хөгжvvлэх, vйлдвэр технологийн парк, эдийн засаг худалдааны чөлөөт бvс байгуулах, малчид, орлого багатай иргэд хоршин хамтран ажиллахыг бvх талаар дэмжих, “Бvсийн хөгжлийн банк”, “Бvс нутгийн хөгжлийн сан” байгуулан ажиллуулах, гадаад улс орон, олон улсын байгууллагын санхvvгийн дэмжлэгийг оновчтой ашиглах, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах механизмыг сайжруулах, хамтарсан vйлдвэрvvд байгуулах, орон нутгийн эрх мэдлийг өргөтгөх зэрэг асуудлыг хөтөлбөр хэрэгжvvлэх нийтлэг арга хэрэгсэл дундаас онцгой ач холбогдол өгч авч vзэж байна.

Дотоод эх vvсвэрийг дайчлах олон улсын банк санхvvгийн байгууллага, хандивлагчидтай хамтран ажиллах замаар хөтөлбөрийг хэрэгжvvлэх санхvvгийн гадаад эх vvсвэрийн асуудлыг шийдвэрлэх боломжийг ч авч vзсэн юм.

Хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд хяналт-шинжилгээ хийх шалгуур, vзvvлэлтийг ч боловсруулаа. Бvсийн ДНБ-ний жилийн дундаж өсөлт, ДНБ-д аж vйлдвэрийн салбарын эзлэх хувийн жин, Боловсруулах аж vйлдвэр, Уул уурхай, Эрчим хvч, Барилга, Хөдөө аж ахуй, Үйлчилгээ, Тээвэр холбоо, Аялал жуулчлалын салбар тус бvрийн ДНБ-ий жилийн дундаж өсөлтийг эдийн засгийн хөгжлийн тvвшинг тодорхойлох шалгуур vзvvлэлт болгон авч vзэж байна.

Нийгмийн хөгжлийн болон байгаль орчны хамгааллын хөгжлийн шалгуур vзvvлэлтэд бvсийн хvн амын дундаж өсөлт, хvний хөгжлийн индексийн дундаж vзvvлэлт, ажилгvйдлийн тvвшин, ядуурлын бууралт, элсний нvvлтээс хамгаалах зорилгоор байгуулсан ойн зурвасын талбайн өсөлт, бэлчээрийн талхлагдлын бууралт, хөрсний эвдрэл, усны бохирдлын бууралт зэрэг vзvvлэлтийг авч vзэж байна.

Бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөрvvд нь зөвхөн зорилго, зорилт дэвшvvлсэн мөрөөдлийн цуглуулга биш, бодлого, vйл ажиллагаагаа vнэлж дvгнэх шалгуур vзvvлэлттэй, бодитой хэрэгжиж vр дvнгээ өгөх найдвартай бvтээлч баримт бичиг болсон гэж хэлэх бvрэн vндэстэй юм. Гагцхvv хэрэгжилтийг зохион байгуулах ажил тууштай, тогтвортой байх нь чухал байна.

Хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах зохион байгуулалтын арга хэмжээ
Засгийн газраас энэ талаар ээлж дараатай арга хэмжээ авч хэрэгжvvлж эхлээд байна.
Өнгөрсөн хугацаанд бvсчилсэн хөгжлийн асуудлаар Засгийн газрын ерөнхий стратегийг тодорхойлох чиг vvрэг бvхий “Бvсчилсэн хөгжлийн vндэсний хороо”, бvс нутгийн хөгжлийг дэмжих талаар төрөөс баримтлах бодлогыг хэрэгжvvлэх ажлыг зохион байгуулах, бvсийн нийгэм, эдийн засгийн асуудлыг зохицуулах чиг vvрэг бvхий “Бvсийн зөвлөл”-vvдийг байгуулж, дvрмийг нь батлан хэрэгжvvлж эхлээд байна.

Бvсчилсэн хөгжлийн бодлогыг хэрэгжvvлэх нэг арга механизм болгож “Бvсийн хөгжлийн санд хөрөнгө төвлөрvvлэх, зарцуулах хяналт тавих журам”, “Бvсийн хэлэлцээр байгуулах журам”-ыг ч батлан мөрдvvллээ. Бvсчилсэн хөгжлийн vндэсний хорооны ажлын албаны эрх, vvргийг тодорхойлж, ажлын албаны ажилтнууд болон, бvсийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргыг томилон ажилд нь орууллаа. Бvсvvдийн зөвлөлийн дарга нарыг томиллоо.

Бvсчилсэн хөгжлийн асуудлаар өнгөрсөн хугацаанд хөтөлбөр гаргах, бvтэц зохион байгуулалтын асуудлыг шийдэх, хөрөнгө санхvvгийн эх vvсвэр бvрдvvлэх журам, сан байгуулах, орон тоо зардлын асуудлыг шийдэх зэрэг тодорхой асуудлыг шийдвэрлэж, бvсчилсэн хөгжлийн бодлогыг хэрэгжvvлэх төрийн бvтэц бий болголоо.

Төр нэгэнт хөрөнгө хvч гарган бvсчилсэн хөгжлийн бодлогыг хэрэгжvvлэх бие даасан институц, зохион байгуулалт бий болгож, бодлого, тvvнийгээ хэрэгжvvлэх арга механизмыг тодорхойлон шийдэж өгсөн учраас одоо зөвхөн vр дvнг л шаардах болж байна. Бvсvvдийн хөгжлийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг анхнаас нь эрчимтэй хангах зорилгоор бvсvvдэд хэрэгжvvлэх тэргvvлэх төслvvдийг ойрын vед тодорхойлж ажил болгох учиртай боллоо.� Энэ зорилгоор ойрын таван жилд хэрэгжиж vр дvнгээ өгөх “Топ 10” төслvvдийг тодорхойлон авч vзэж болмоор байгаа юм.

Эдгээр төслийн хvрээнд: Бvсийн хөгжлийн тулгуур төв хот, тvvнийг тойрсон бичил бvс нутгийг хөгжvvлэх зорилго бvхий “Тулгуур төв”; Бvс бvрт хөгжих өндөр боломж бvхий 2-3 бичил бvс нутгийг сонгон хөгжvvлэх зорилго бvхий “Хөгжлийн голомт”; Улсын болон бvсийн эдийн засгийн хөгжилд мэдэгдэхvйц нөлөө vзvvлэх уул уурхайн олборлох, боловсруулах vйлдвэрvvдийг байгуулан ашиглалтад оруулах зорилго бvхий� “Эдийн засгийн өсөлт”; Мал аж ахуй, газар тариалангийн болон, орон нутгийн бусад тvvхий эд, материалыг боловсруулах жижиг дунд vйлдвэр, зам, барилга, барилгын материалын салбарын, дэвшилт технологи бvхий vйлдвэрvvдийг ашиглалтад оруулах “Эцсийн бvтээгдэхvvн”; Хөдөө аж ахуйн цаашдын хөгжлийг тодорхойлох загвар аж ахуйнуудыг бий болгох� зорилго бvхий “Загвар аж ахуй”; Бvсийн хөгжилд шийдвэрлэх нөлөө vзvvлэх дэд бvтцийн� объектуудыг ашиглалтад оруулах� зорилго бvхий “Хөгжлийн vндэс”; Нийгмийн vйлчилгээний зохистой тогтолцоо бvрдvvлэх эхлэл тавих зорилго бvхий “Зохистой тогтолцоо”; байгаль орчныг хамгаалах, зvй зохистой ашиглах талаар тvгээмэл ач холбогдол бvхий туршлагуудыг бий болгох зорилго бvхий “Ногоон байгууламж-Эрvvл орчин”; Хөрш орнуудтай харилцахад чухал ач холбогдол бvхий хилийн боомт, гарцыг орчин vеийн шаардлагад нийцvvлэн хөгжvvлэх зорилго бvхий “Нээлттэй гарц”; Хөрш болон хөгжингvй орны муж, хотуудтай шууд харилцаа тогтоон хамтын ажиллагаа хөгжvvлэх зорилго бvхий “Хамтын ажиллагаа” зэрэг төслvvд байхаар багцлан авч vзэх нь зvйтэй санагдана.

Дээр дурдсан төслvvдийг амжилттай хэрэгжvvлэхийн тулд санхvvгийн дотоод эх vvсвэрийг бvрэн дайчлах; олон улсын банк, санхvvгийн байгууллага, донорууд, хөрөнгө оруулагчидтай цаг алдалгvй, идэвхтэй яриа хэлэлцээ хийж хамтран ажиллах; төслийн гvйцэтгэлийн байдлыг тодорхой давтамжтайгаар дvгнэх, учирч буй бэрхшээлийг цаг алдалгvй арилгах; төсөл хэрэгжvvлэх эрх зvйн таатай орчныг цаг алдалгvй бvрдvvлэх; төрийн захиргааны төв орон нутгийн байгууллагын чадамжийг бvрэн дайчлах, ажлын дадаж хэвшсэн хөшvvн арга барилыг халах, vйл ажиллагааг нь нягт уялдуулах, шинэ арга барилаар ажиллах; нам, бvлэг, орон нутгийн явцуу ашиг сонирхол, улс төрийн аливаа нөлөөллөөс ангид байх зэрэг зарчмыг баримтлан ажиллах шаардлагатай байгаа юм.

Ингэж ажиллахад бvсvvдийн зөвлөл, бvс доторх аймаг, орон нутгийн төр, захиргааны байгууллагуудын хамтын идэвх санаачилгатай, нэгдсэн удирдлага, зохицуулалттай vйл ажиллагаа юу юунаас чухал байна.

Хөгжлийн өнөөгийн тvвшинд бvх аймаг, хотуудын хөгжлийн асуудлыг нэгэн зэрэг, бvрэн дvvрэн шийдвэрлэх эдийн засаг, санхvvгийн боломж хязгаарлагдмал байгаа учраас тэргvvлэх зорилт, төсөл арга хэмжээгээ хамтран сонгож хvч, анхаарлыг төвлөрvvлэн ажиллах зайлшгvй шаардлагатай юм.

Хvч анхаарлыг тарамдуулахгvй, давхардуулахгvй байж чадвал том зорилтыг богино хугацаанд шийдвэрлэж хөгжил дэвшилд хvрч чадна. Гэхдээ vvнийг нэг хэсгийг нь орхигдуулж, хийдэгдэл гаргана гэсэн санаагаар ойлгохгvй байгаасай.

Бvс, аймаг, сум бvхэн хийдгээ хийгээд, илvv ихийг бvтээгээд дээрээс нь бvсийн хэмжээний томоохон зорилтыг хэрэгжvvлэхэд анхаарах учиртай. Энэ хvрээнд аймаг, сум бvхэн “Нэг суурин-Нэг бvтээгдэхvvн” хөдөлгөөнийг өрнvvлж, улсынхаа нэгдмэл зах зээл дээр өөрсдийн байр сууриа өрсөлдөн эзэлж, улам бэхжvvлж байх нь чухал байна.

Монголчууд бид өрсөлдөн гарч ирсэн нэгийгээ татан унагадаг “Тамын тогоо”-ны зарчмаар биш, амжилт олсон нэгэнтэйгээ шударгаар өрсөлдөн давж, илvv гарч ололт амжилтаа нийтийн хvртээл болгож байж хөгжил дэвшилд хvрэх болно.

Эцэст нь аливаа бvс, аймаг, сум, хамт олон хөгжил дэвшилд хvрэхэд төр, засгийн дэмжлэг тусламж чухал ч, өөрсдийн нь санаачилга, идэвх зvтгэл шийдвэрлэх vvрэгтэйг онцлон тэмдэглэхийг хvсэж байна.